Vừa qua, tôi có đọc được bài viết Hư Cấu Trong Nghệ Thuật. Hư Cấu Trong Tuyên Truyền đăng trên Thế Ký Mới ngày 21/9,/2025. Tác giả là ông Phạm Đình Trọng.
Bài viết này đã trình bày một số ý nghĩ của tác giả về yếu tố Hư Cấu trong hai lãnh vực nghệ thuật và tuyên truyền, nhân lúc gần đây nhà nước cộng sản Việt Nam vừa mới trình chiếu phim Mưa Đỏ, 2025.
Theo tác giả Phạm Đình Trọng, phim này còn có mục đích:
“không chỉ thấp hèn hoá người Việt lính miền Nam mà thấp hèn hoá chính dân tộc Việt Nam và khắc sâu hận thù với người Việt mang sắc lính miền Nam, chia rẽ, ly tán người Việt miền Bắc với người Việt miền Nam trong lòng dân tộc Việt Nam.“
Từ góc nhìn của một người đọc, tôi muốn được cảm tạ tác giả về những điều ông đã ghi xuống trong bài viết với tấm lòng nặng trĩu quan hoài.
Trong bài viết này, riêng đối với những phân tích và trình bày của ông liên quan đến hư cấu trong nghệ thuật, tôi hoàn toàn đồng ý.
Nhưng sang đến phần hư cấu trong tuyên truyền, tôi có vài suy nghĩ khác biệt.
Trước khi đi sâu vào những khác biệt đó, xin được tóm tắt ghi lại điều tác giả Phạm Đình Trọng viết về hư cấu ― như là một định nghĩa của yếu tố này:
” … hư cấu là một quyền năng lớn lao, cao cả của nghệ thuật. Không có hư cấu sẽ không có nhiều tác phẩm nghệ thuật kinh điển.
…
“Đó là hư cấu nghệ thuật. Hư cấu nghệ thuật đề cao tính người, năng cao phẩm giá con người, nâng con người lên những giá trị thẩm mỹ cao cả.”
Cùng trong định nghĩa ghi trên, tôi xin được bổ túc thêm một phần ngắn:
Hư cấu còn là quá trình được hình thành bởi sự tưởng tượng, hay mơ ước xuất phát từ ý thức và ý chí tự do của người cầm bút, của người làm nghệ thuật.
Trên căn bản của định nghĩa về hư cấu như ghi trên, khi xét đến các tác phẩm hay phim ảnh tuyên truyền, thì có thể thấy rằng chúng đều là sản phẩm phát sinh từ những kế hoạch của nhà nước được hoạch định từ trước, và có tính toán kỹ càng.
Và những điều như thế hoàn toàn trái ngược hẳn với bản chất của hư cấu, theo như định nghĩa trên.
Hay nói một cách khác, mọi hư cấu trong tuyên truyền đều là hư cấu có định hướng. Chính xác hơn nữa thì đó chỉ là những thứ hư cấu giả hình.
Thực vậy, hãy xét đến một vài yếu tính liên quan đến tác phẩm tuyên truyền:
- Mọi tác phẩm tuyên truyền phải được thực hiện theo chỉ thị hay nghị quyết của đảng, của chính quyền. Tuyên truyền không được phép hình thành từ ý thức và ý chí tự do của người làm nghệ thuật. Do vậy, ngay từ yếu tính tiên khởi này, những tác phẩm tuyên truyền không thể là sản phẩm của hư cấu.
- Tuy thế, các tác phẩm tuyên truyền này ― căn bản chỉ là một loại sản phẩm tiền chế ― cần phải được đóng gói và bao bì một cách tinh vi, ẩn náu sau khiên chắn của “hư cấu.” Vì như thế, mới có được dáng vẻ của một sáng tác văn chương, nghệ thuật nhằm để lừa bịp quần chúng.
- Khi lượng định kỹ các tác phẩm tuyên truyền, thì có thể thấy rằng yếu tố “hư cấu trong tuyên truyền” chỉ gồm toàn những ngụy tạo có dự mưu, phối hợp với thủ đoạn bóp méo sự thực. Được ngụy trang dưới lớp vỏ được ảo hoá. Nhằm mập mờ đánh lận con đen với yếu tố “hư cấu trong nghệ thuật.”
Ngoài ra, chỉ cần đọc đến tựa đề “Hư cấu trong nghệ thuật. Hư cấu trong tuyên truyền” thì người đọc cũng có thể dễ dàng suy diễn ra là trong giới cầm bút có hai thành phần: nhà văn làm nghệ thuật; và thợ viết làm tuyên truyền.
Với thành phần nhà văn làm nghệ thuật, tác phẩm của họ được sáng tạo khởi đi từ những quan điểm hay hứng khởi của riêng họ, dựa theo hiện thực hay hư cấu.
Với thành phần thợ viết làm tuyên truyền, tác phẩm của họ được sáng tạo bằng những ngụy tạo lịch sử và cố ý bẻ cong hay xuyên tạc sự thực, để đáp ứng đúng với chủ trương tuyên truyền của nhà nước, của đảng cộng sản cầm quyền.
Do vậy, đối với quý vị thợ viết hay làm phim theo cung cách trên, những thơ văn, hay phim ảnh của họ không thể được xếp vào loại “hiện thực” hay “hư cấu.” Mà chỉ có thể được xếp vào loại “tuyên truyền.”
Tác giả Phạm Đình Trọng còn viết:
“… thời chiến tranh, lại trong thể chế độc đảng độc tài, dù muốn hay không người làm nghệ thuật không thể thoát khỏi thân phận là công cụ trên mặt trận văn hoá, tư tưởng, công cụ tuyên truyền của thể chế độc tài nơi mình đang sống. Người làm nghệ thuật phải hư cấu theo đòi hỏi của tuyên truyền chính trị. Vì vậy hình tượng hư cấu bí thư cộng sản Thuận ở bờ Nam sông Bến Hải bị lính miền Nam trói vào cột, chất củi thiêu sống trong phim Vĩ Tuyến 17 Ngày Và Đêm rất phản mỹ cảm vẫn được xã hội dễ dàng chấp nhận.”
Về nhận xét này của tác giả, phần riêng cá nhân, tôi trân trọng sự nghiêm chỉnh và thành thực nhìn vào quá khứ cùng là can đảm đối diện với chính mình của ông.
Từ nhận xét trên và nhìn lại Việt Nam, tính cho đến nay đã hơn 50 năm sau ngày “giải phóng.” Và đất nước Việt Nam cũng đã nhiều lần “chuyển mình.”
Nhưng dù vậy, vẫn không thể lay động được lương tri của những quý vị thợ viết, thợ làm phim tuyên truyền — như phim Mưa Đỏ, 2025.
Nhìn vào đó để thấy rằng những sự vụ trên chỉ có thể giúp xác định thêm là bản chất của quý vị đó không phải là của người làm nghệ thuật mà là của thành phần thợ viết, thợ làm phim trong thể loại tuyên truyền.
Đây là điểm cần phải được minh bạch: Không thể lẫn lộn giữa giới nhà văn, nhà điện ảnh làm nghệ thuật và giới thợ viết, thợ làm phim tuyên truyền.
Trong tuyên truyền, ‘hư cấu’ là yếu tố không có thực; mà chỉ có yếu tố xuyên tạc sự thực và ngụy tạo lịch sử.
Trần Trung Tín
Ngày 26 tháng 9, 2025