Ca từ và lời thơ có những đồng điểm. Về mặt sáng tác, ngôn ngữ thơ và ca khúc có thể sử dụng từ lời nói thường ngày, ngôn ngữ bình dân lên đến ngôn ngữ cao cấp như ngôn ngữ văn học và triết học. Ngôn ngữ có khả năng thể hiện qua hiện thực, siêu thực, ấn tượng, tượng trưng hoặc một dạng độc đáo sáng tạo nào khác của tác giả.
Dĩ nhiên, có nhiều bài thơ với lời lẽ và ý tưởng dễ dàng phổ nhạc, thường là thơ tình và không quá cao trong cấp bậc văn học. Ngược lại, nhiều bài nhạc có ca từ có thể trở thành bài thơ và không phải là bài thơ khó. Nói một cách khác, giữa lời thơ và ca từ có một vùng giao thoa, nhưng phần còn lại của thơ thì mênh mông.
Một điểm nhấn khác, ca từ luôn bị giới hạn bởi cấu trúc âm giai của câu nhạc và cấu trúc tổng thể của ca khúc, một loại cấu trúc không có nhiều lựa chọn. Ca từ bị gò bó hơn lời thơ, nhất là thơ tự do. Tuy nhiên, vì bị giới hạn trong cấu trúc âm giai và giai điệu, ca từ có cơ hội biến chuyển ngoạn mục như ca từ của Trịnh Công Sơn hoặc thủ thuật chữ nghĩa như ca từ của Phạm Duy:
“Ta ghì cho tan vỡ trái tim này / Cho người ăn chơi nhíu đôi lông mày …” Vũ Nữ Thân Gầy. Lời Phạm Duy.
Chữ “ghì” và chữ “nhíu” thật là ấn tượng, thậm chí, làm cho người đọc thấy được hình ảnh cử động.
Tuy nhiên, lời thơ không phải là văn xuôi, thơ có tiết tấu và nhịp điệu, kể cả thơ thự do. Những bài thơ có nhịp điệu êm ả và tiết tấu trầm bổng theo luật bằng trắc, nhất là thơ tình, thường rất dễ phổ nhạc, dễ gây cảm tình với người nghe.
Có thể thấy rõ, thơ tình của Du Tử Lê rất dễ phổ thành nhạc vì đã có sẵn âm điệu, giai điệu và ý tưởng dễ nắm bắt. Do đó, có người tuyên bố Du Tử Lê có hơn 300 bài thơ phổ nhạc. Trong khi thơ của Thanh Tâm Tuyền chỉ được dùng vài câu bởi những nhạc sĩ thành danh hàng đầu như Cung Tiến và Phạm Đình Chương. Thơ Tô Thùy Yên chỉ được phổ nhạc bài Ta Về và bài Chiều Trên Phá Tam Giang, nhạc sĩ Trần Thiện Thanh chỉ phổ nhạc phần sau của bài thơ. Có chút gì khó hiểu phải không?
Đi sâu vào nghiên cứu sẽ nhận ra, thơ càng sâu sắc về ý tưởng, càng trình bày không nhạc điệu, càng khó phổ thành nhạc. Vì vậy, ca từ ít khi đi vào cõi văn học cao và triết lý đậm. Kể cả ca từ của Bob Dylan (Nobel Prize 2016) và của Leonard Cohen, dù được xem là dẫn đầu trong lãnh vực ca từ triết học.
Nhạc sĩ Việt thường có trình độ nhạc lý, nghệ thuật sáng tác nhạc cao hơn trình độ sáng tác ngôn ngữ theo giai điệu. Chúng ta có rất nhiều ca khúc nhạc rất hay nhưng ca từ không tương xứng. Vì khả năng ngôn ngữ giới hạn, nhạc sĩ nỗ lực tìm lời ráp vào âm giai cho nên lời lẽ không suôn, không trơn, sai dấu, không đúng nghĩa, hoặc câu này qua câu kia như người đầu sông, kẻ cuối sông. Mượn thơ làm ca từ phổ nhạc trở thành phổ thông trong giới làm nhạc mà gặp khó khăn khi sáng tác ca từ.
Phạm Duy là một trong số nhạc sĩ đặt lời thành công từ bình dân đến cao kỳ cho ca khúc do ông sáng tác, do ông dịch hoặc viết lời cho nhạc ngoại quốc. Trình độ nghệ thuật ngôn ngữ và khả năng nhạy cảm với ngôn từ của ông có khi còn cao hơn những người làm thơ chỉ để làm thơ. Phạm Duy là người sáng tác lời hay, có ý nghĩa và quan trọng là thể hiện được cảm xúc trong giai điệu và tinh thần của ca khúc.
“Nghìn Trùng Xa cách,” một ca khúc tôi cho là hoàn tất về nhạc lẫn ca từ. Có thể xác nhận, đây là một bài thơ tình đầy đủ cảm xúc và trí tuệ, được xây dựng trên ba đoạn, theo cách văn học, gọi là ba mảnh. Không theo cấu trúc của ca khúc, ví dụ như A,B,A’ mà theo tâm sự ký ức và ý nghĩ, ba mảnh rời tạo nên tổng thể.
Đoạn một:
Nghìn trùng xa cách người đã đi rồi
Còn gì đâu nữa mà khóc với cười
Mời người lên xe về miền quá khứ
Mời người đem theo toàn vẹn thương yêu
Ðứng tiễn người vào dĩ vãng nhạt mầu
Sẽ có chẳng nhiều đớn đau
Nối gót người vào dĩ vãng nhiệm mầu
Có lũ kỷ niệm trước sau
Vài cánh xương hoa nằm ép trong thơ
Rồi sẽ tan đi mịt mù
Vạt tóc nâu khô còn chút thơm tho
Thả gió bay đi mịt mù
Đoạn Hai:
Nghìn trùng xa cách người đã đi rồi
Còn gì đâu nữa mà giữ cho người…
Trả hết về người chuyện cũ đẹp ngời
Chuyện đôi ta buồn ít hơn vui
Lời nói, lời cười
Chuyện ngắn chuyện dài
Trả hết cho người, cho người đi
Trả hết cho ai ngày tháng êm trôi
Ðường em đi trời đất yên vui
Rừng vắng ban mai, đường phố trăng soi
Trả hết cho người, cho người đi
Trả hết cho ai cả những chua cay
Ngày chia tay, lặng lẽ mưa rơi
Một tiếng thương ôi, gửi đến cho người
Trả nốt đôi môi gượng cười
Đoạn kết:
Nghìn trùng xa cách đời đứt ngang rồi
Còn lời trăn trối gửi đến cho người…
Nghìn trùng xa cách người cuối chân trời
Ðường dài hạnh phúc, cầu chúc cho người
Không có đoạn mở đầu. Phạm Duy bước ngay vào thân bài bằng hai mảnh, có thể coi như hai bài thơ khác nhau, cùng nói về mối tình xa cách nhìn trùng.
Mảnh Một.
Phạm Duy vẽ lên một bức tranh hồi tưởng về người yêu với những hình ảnh lãng mạn và thơ mộng, tạo ra cảm giác êm ái cho người thưởng ngoạn và tâm tình đồng cảm với những mối tình đẹp trong quá khứ.
Những tứ thơ biểu tượng như:
Mời người lên xe về miền quá khứ / Đứng tiễn người vào dĩ vãng nhạt màu / Nối gót người vào dĩ vãng nhiệm mầu.
Một luận lý hết mực văn chương. Tính lý luận đã mất hẳn trong cái đẹp của thơ. Điều này chứng minh rằng, trong thơ không chỉ có nhạc, thơ có lý luận (logic) riêng và lý luận này rất khác biệt với lý luận của trí tuệ. Lý luận của thơ là lý luận thẩm mỹ.
Với ba câu này thôi, chúng ta hoàn toàn trở về quá khứ, mơ màng với tình nhân xa xôi.
Vài cánh xương hoa nằm ép trong thơ
Có lẽ, hầu hết chúng ta đã từng ép vào trang vở học trò những bông hoa cành lá kỷ niệm. Thời thơ mộng ấy, lúc nào nhớ lại cũng chạnh lòng. Rồi thời gian qua, thời học trò vùi vào quên lãng. Bỗng một hôm, lục tìm quá khứ, mở cuốn vở xưa, thấy hoa lá cũ chỉ còn là bộ xương khô, thấm máu vào trang giấy trắng, lâu quá rồi, nhạt thành màu nâu lợt lạt. Cảm giác lúc đó, làm sao mà diễn tả. Tất cả những rung động về kỷ niệm, những xúc động về một ai kia, sẽ ngui dần. Rồi cuối cùng, hết sức hư huyền, chúng ta đành “Thả gió bay đi mịt mù.”
Mảnh Hai.
Nếu theo dõi giai điệu và hiệu quả sáng tác, chúng ta thấy, nhạc sĩ mở đầu mảnh một trong giọng C Major, tạo một dòng nhạc mượt mà, êm dịu, tạo một không khí lâng lâng nhớ nhung, không quá buồn bã.
Sau khi lập lại, nhắc lại câu “Nghìn trùng xa cách người đã đi rồi”. Ông nối cái không khí nhẹ nhàng tiếc nuối kia vào một khí hậu khác, trầm lắng hơn, gợi cảm hơn, pha thêm màu buồn với những ca từ trực tiếp chạm vào dĩ vãng bằng giọng C Minor, sau khi “Còn gì đâu nữa mà giữ cho người.” Thật tài tình.
Ký hiệu “Trả hết” được lập lại năm lần với nghĩa đen gần như muốn dứt khoát với người tình xưa. Tuy nhiên, ở nghĩa ngụ ý, “trả hết” chỉ là một cách nói đau lòng của người không thể nào trở lại quá khứ, không thể nào gần gũi bên người tình dĩ vãng. Trả lại là một cách diễn tả “tiếc nuối mà không biết làm sao”. Vì không thực sự dứt khoát, không thực sự trả lại, cho nên vào lúc cuối, mới “Còn lời trăn trối gửi đến cho người.”
Những câu thơ trong mảnh hai từ “Trả hết về người” trở đi, chúng ta không thấy ẩn dụ, không biểu tượng, chỉ là lời lẽ tâm sự. Mặc dù văn vẻ nhưng thành thật và cảm xúc. Nhất là câu “Đường em đi trời đất yên vui”, nghĩ đến đời sống của người tình xưa giờ đang hạnh phúc với người khác, còn mình thì “Rừng vắng ban mai,” đường phố chỉ còn trăng soi. Có lẽ lòng sẽ chùng xuống, thoáng một chút bóng ghen.
Hai câu cuối của mảnh hai, nhạc sĩ thật tài tình từ câu “Một tiếng thương ôi, gửi đến cho người” từ giọng buồn thảm, từ ca từ than xót “thương ôi” trong C Minor đột ngột trở về C Major, từ tâm sự buồn bã, vọng lên một thoáng bình tĩnh hơn “Trả nốt đôi môi gượng cười.” Lời tài hoa mà nhạc cũng tài hoa.
Từ “trả hết” ông đổi sang “trả nốt” tức là trả thêm. Hình ảnh “đôi môi gượng cười,” làm nhẹ nhàng tâm trạng đang ưu tư. Nếu người nghe đang chìm đắm trong những lời nhạc buồn gợi lên trong lòng mỗi người nghe những hình ảnh đẹp của người tình đã không còn hy vọng, sẽ chợt tỉnh với giọng chuyển Major và hình ảnh gượng cười. Điều sung sướng của những hình ảnh này là dù thời gian dài bao lâu, dù người nghe già bao nhiêu, hình ảnh người tình vẫn trẻ trung, đẹp mãi với thời gian.
Mảnh kết.
Vẫn giọng Major, ông đi vào đoạn kết, lập lại, “Nghìn trùng xa cách” nhưng đoạn lìa với “đời đứt ngang rồi.” Nhưng đẹp nhất, khuây khỏa nhất là câu cuối “Đường dài hạnh phúc, cầu chúc cho người.” Phạm Duy phong lưu, tuy vậy chẳng những ông có tấm lòng với phụ nữ, với âm nhạc, ông còn có tấm lòng với nước non.
Ca khúc “Nghìn Trùng Xa cách” có lẽ sẽ tồn tại với người hát, với lịch sử âm nhạc Việt. Cho dù mai sau, không còn ai hát nữa, nhưng chắc chắn nếu còn con người thì còn nhìn trùng xa cách.
Ngu Yên.
Houston. Tháng 8, 2025