“Nghệ thuật của lắng nghe, im lặng, và hòa điệu con người”
Tiếng Vọng Từ Cây Vĩ Cầm – Khi Một Nhạc Sĩ Dạy Ta Làm Người
Khi Itzhak Perlman* cất tiếng, thế giới lắng nghe. Nhưng không phải lúc nào thứ khiến người ta ngỡ ngàng cũng là những nốt nhạc.
Đằng sau cây vĩ cầm huyền thoại ấy là một triết gia thầm lặng, một bậc thầy về nghệ thuật sống mà những lời chia sẻ của ông còn vang vọng hơn cả âm nhạc. Ông không chỉ chơi nhạc; ông giải mã sự sống. Khi Perlman nói: “Ý nghĩa của việc lắng nghe — không chỉ là lắng nghe âm thanh, mà còn là lắng nghe nhau”, và khi ông khẳng định chúng ta sáng tạo nghệ thuật, kể chuyện “để kết nối, chứ không phải để cạnh tranh”, ông đã vén màn một chân lý cốt lõi mà cả âm nhạc lẫn cuộc đời đều chia sẻ.
Thật kỳ lạ, những tư tưởng thâm sâu về “wisdom” sống, về nhân sinh quan và đạo đức làm người ấy, vốn thường được giam cầm trong các thư viện triết học hay giảng đường thần học, lại được cất lên một cách giản dị và đầy duyên dáng từ một nghệ sĩ. Ông không giảng đạo, ông trình diễn đạo đức bằng chính cuộc đời mình. Ông không tranh biện về siêu hình, ông biến nó thành giao hưởng của những kết nối con người.
Bài biên khảo này không chỉ là một phân tích; nó là một hành trình khám phá tiếng nói trí tuệ của Perlman, thứ tiếng nói đã biến ông từ một nhạc sĩ thiên tài thành một người thầy dẫn lối. Chúng ta sẽ bước vào thế giới của ông, nơi mà cây vĩ cầm không chỉ là nhạc cụ, mà là phương tiện để đồng điệu tâm hồn; nơi bản giao hưởng không chỉ là tác phẩm, mà là hình mẫu cho một xã hội biết lắng nghe; và nơi mỗi nốt nhạc đều nhắc nhở chúng ta về một sự thật giản dị: chúng ta tồn tại là để cộng hưởng, chứ không phải để cô đơn.
Hãy cùng lắng nghe. Không chỉ bằng tai, mà bằng cả trái tim và tâm trí rộng mở. Bởi vì trong âm nhạc của Perlman, và trong những lời thâm sâu của ông, chúng ta có thể tìm thấy giai điệu cho một cuộc sống hài hòa hơn, nhân văn hơn và thực sự đáng sống.
Giao Hưởng Của Những Cuộc Gặp Gỡ
Trong đời sống cũng như trong nghệ thuật, xung đột không phải là thứ hỗn loạn cần loại bỏ, mà là một loại “nhịp điệu” đang chờ được chuyển hóa thành hòa âm. Khi những ngón tay người nghệ sĩ chạm vào dây đàn, sự va chạm ấy không tạo ra hỗn loạn mà sinh ra sự cộng hưởng. Các mối quan hệ giữa con người cũng vậy, luôn tồn tại những va chạm có thể trở thành bất hòa hoặc tiến hóa thành một bản giao hưởng. Câu hỏi chung cho cả nghệ sĩ lẫn người hòa giải thật ra rất giản dị: Làm thế nào để biến những va chạm ấy trở nên nhẹ nhàng, có ý nghĩa và mang tính sáng tạo?
Khi nhìn xung đột qua lăng kính của âm nhạc, chúng ta phát hiện rằng giải quyết mâu thuẫn không dừng lại ở kỹ thuật đàm phán hay thỏa hiệp, mà thực sự là một nghệ thuật đồng điệu – khả năng sống hài hòa với những khác biệt, bất hòa, và cả trong những khoảng lặng.
1. Âm Thanh và Im Lặng – Hai Nốt Nhạc Của Đối Thoại
Nếu âm nhạc là sự kết hợp tinh tế giữa âm thanh và im lặng, thì đối thoại giữa con người cũng chính là nghệ thuật cân bằng giữa lời nói và lắng nghe.
Giá trị của một bản nhạc không chỉ nằm ở những nốt nhạc vang lên, mà còn ở những khoảng lặng đầy dụng ý. Sự im lặng trong âm nhạc không phải là khoảng trống vô nghĩa; đó là không gian cho phép âm thanh thẩm thấu, tạo nên chiều sâu và sự thấu hiểu. Nhà soạn nhạc Claude Debussy từng nói: “Âm nhạc không nằm trong các nốt nhạc, mà nằm trong khoảng lặng giữa chúng.“
Trong giải quyết xung đột, sự im lặng có sức mạnh tương tự. Nó không phải là sự đầu hàng hay thờ ơ, mà là một công cụ giao tiếp tích cực. Nhà triết học âm nhạc John Cage, trong tác phẩm lừng danh 4’33’’, đã chứng minh rằng im lặng không phải là sự vắng mặt của âm thanh, mà là sự hiện diện của việc lắng nghe có chủ ý. Trong phòng hòa giải, những khoảng dừng cho phép cảm xúc lắng xuống, ý định thật sự được bộc lộ, và sự đồng cảm có cơ hội nảy mầm. Im lặng, theo nghĩa này, chính là “khoảng trống sáng tạo” nơi giải pháp thực sự có thể hình thành.
2. Người Nhạc Trưởng và Người Hòa Giải – Những Nghệ Sĩ Của Sự Cân Bằng
Một nghệ sĩ và một người hòa giải chia sẻ cùng một sứ mệnh: họ là những người điều phối sự căng thẳng.
Trong âm nhạc, sự căng giữa các nốt tạo nên giai điệu và cảm xúc. Trong xung đột, sự căng giữ giữa con người chứa đựng những câu chuyện và nhu cầu cần được thấu hiểu. Cả hai đều đòi hỏi một cảm quan tinh tế về nhịp điệu, sắc thái và thời điểm.
- Người nghệ sĩ lắng nghe sự bất hòa và tìm cách hòa âm nó vào dòng chảy của tác phẩm.
- Người hòa giải lắng nghe sự bất đồng và hướng nó tới sự thấu hiểu và giải pháp chung.
Họ không áp đặt sự hòa hợp bằng mệnh lệnh, mà mời gọi nó thông qua sự đồng cảm và cân bằng. Dây đàn chỉ ngân vang khi được chạm khẽ một cách chính xác – mạnh quá thì đứt, nhẹ quá thì không thành tiếng. Giao tiếp giữa con người cũng cần sự “chạm khẽ” tương tự: vừa kiên định lại vừa tôn trọng, vừa rõ ràng lại vừa dịu dàng.
Nghệ sĩ vĩ cầm huyền thoại Itzhak Perlman đã đúc kết: “Ý nghĩa của âm nhạc là để kết nối, chứ không phải để cạnh tranh.” Trong bối cảnh biến đổi xung đột, đây trở thành một triết lý đạo đức: mục đích tối thượng không phải là chiến thắng, mà là tái lập sự kết nối của tinh thần con người.
3. Mỹ Học Của Bất Hòa – Từ Nghịch Âm Đến Hòa Âm
Trong lý thuyết âm nhạc lẫn tương tác xã hội, sự bất hòa (dissonance) không phải là thất bại, mà là chất liệu thiết yếu để kiến tạo cái đẹp.
Một bản giao hưởng không có nghịch âm sẽ trở nên đơn điệu và vô hồn. Một xã hội không có sự khác biệt sẽ trì trệ và mất đi sức sống. Khi được tiếp cận với tinh thần của một nghệ sĩ, xung đột trở thành một nguồn năng lượng sáng tạo, làm sâu sắc thêm sự hiểu biết và làm giàu cho cấu trúc tập thể.
Triết gia Friedrich Nietzsche từng viết: “Con người phải mang trong mình một chút hỗn loạn mới có thể sinh ra một ngôi sao biết nhảy.” Theo nghĩa này, giải quyết xung đột không phải là dập tắt sự hỗn loạn, mà là sắp xếp lại nó một cách nghệ thuật – biến cảm xúc thô ráp thành nhịp điệu, biến đối kháng thành đối thoại sáng tạo. Tại giao điểm giữa thực hành hòa giải và triết học nghệ thuật, cả hai đều hướng đến một mục tiêu chung: biến tiếng ồn thành ý nghĩa.
4. Im Lặng và Lắng Nghe – Một Thực Hành Đạo Đức
Trong lĩnh vực giải quyết tranh chấp, im lặng là một sự lựa chọn đạo đức, một cử chỉ tôn trọng sâu sắc đối với câu chuyện của người khác.
Nhà lý thuyết hòa giải John Paul Lederach gọi đây là “trí tưởng tượng đạo đức” – khả năng nhận ra nhân tính trong kẻ thù, để lắng nghe những điều chưa được nói ra. Lắng nghe sâu sắc, giống như người nghệ sĩ lắng nghe độ ngân của âm thanh, là nhận ra rằng mỗi xung đột đều mang trong nó một “bản nhạc nội tâm” – nhịp điệu của nỗi sợ, nỗi đau, hy vọng và khát khao.
Chỉ khi người hòa giải can đảm tạo ra và tôn trọng sự im lặng, bản nhạc ẩn giấu ấy mới có cơ hội cất lời. Trong nghệ thuật lẫn trong quan hệ con người, im lặng là nền vải, và âm thanh là những đường nét. Không có sự tĩnh lặng của nền vải, sẽ không có bức tranh nào có thể tỏa sáng; không có lắng nghe, sẽ không có hòa giải đích thực.
Lời Kết: Sống Như Một Nghệ Thuật – Hòa Điệu Trong Từng Sự Chạm
Cuộc đời mỗi con người, tựa như một buổi trình diễn âm nhạc, là một chuỗi những sự chạm và hồi đáp không ngừng. Mỗi cuộc gặp gỡ – dù dịu dàng hay gai góc – đều là một nốt nhạc trong bản giao hưởng nhân loại rộng lớn.
Sống như một nghệ sĩ là việc trau dồi nghệ thuật “chạm” mà không làm tổn thương, nói năng mà không gây hại, và lắng nghe mà không vội phán xét. Khi chúng ta dám tiếp cận xung đột với tâm thế của một nghệ sĩ, mỗi bất đồng trở thành cơ hội cho sự tái sinh, và mỗi khoảng lặng trở thành không gian cho sự chữa lành.
Như lời Itzhak Perlman đã nhắn nhủ, thế giới này đã có quá đủ những hoài nghi và chia rẽ – điều chúng ta cần thêm bây giờ chính là một chút “duyên dáng” – trong nghệ thuật, trong lời nói, và trên hết, trong cách chúng ta cư xử với nhau.
Bernard Nguyên Đăng, J.D.
——————-
* Itzhak Perlman, wikipedia
Tài liệu tham khảo / References
- Perlman, Itzhak. Interview with Jimmy Kimmel Live!
- Cage, John. Silence: Lectures and Writings. Wesleyan University Press, 1961.
- Lederach, John Paul. The Moral Imagination: The Art and Soul of Building Peace. Oxford University Press, 2005.
- Nietzsche, Friedrich. Thus Spoke Zarathustra. Trans. Walter Kaufmann, Penguin, 1978.
- Schirch, Lisa. The Little Book of Strategic Peacebuilding. Good Books, 2004.