Từ khoảng chục năm nay, thành phố Los Angeles đã có những nỗ lực phục hồi con sông Los Angeles dài 51 dặm—lâu nay bị nhốt trong bê-tông và ô nhiễm trầm trọng—thành một không gian xanh tự nhiên như dòng sông khởi thủy hàng ngàn năm trước. Dự án sử dụng giải pháp dựa vào thiên nhiên để giữ nước mưa, tăng đa dạng sinh thái và tạo công viên ven sông cho cộng đồng. Đây là bước tiến lớn trong việc kết nối con người với môi trường ngay giữa lòng đô thị. Cho tới nay, với sự tiếp tay của hàng ngàn tình nguyện viên, công trình mà tôi mệnh danh là “giải phóng” con sông từ trạng thái bị chôn trong bê-tông hiện nay mới chỉ tập trung vào khúc sông dài 11 dặm xuyên qua thành phố Los Angeles. Bạn đọc có thể theo dõi công trình phục hồi sông này tại đây.
Nhân tìm hiểu về nỗ lực làm xanh dòng sông Los Angeles, tôi chợt nhớ tới khúc “sông xi-măng” ở Santa Ana, nơi tôi vẫn thường đi qua và không khỏi dừng lại, nếu đang đi bộ, nhìn xuống lòng sông xi-măng, ở mỗi lần xuống thăm Chị hồi Chị còn sống. Và đã viết bài bên dưới, soạn lại đây như một tưởng nhớ Chị. Và khúc sông bị loài người khép kín.
***
Buổi chiều, Chị lái xe đi qua cây cầu bắc ngang khúc sông xi-măng gần nhà. Bình thường lòng sông khô ráo, có khi còn thấy vài người đi xe đạp hoặc đi bộ dong chơi giữa lòng sông. Liếc thấy nước lũ mầu đục cuồn cuộn kéo nhau về hướng tây ra biển do mấy trận mưa đổ xuống từ nhiều hôm trước, Chị bèn gọi cho tôi.
Mở điện thoại, thấy tên Chị, tôi trả lời ngay, vì biết thường mỗi lần Chị gọi là để hỏi hay nhờ giải quyết một chuyện computer. Trước khi tôi kịp hỏi, Chị nói ngay, giọng còn trong trẻo đối với một người cao niên đã ngoài 80, như reo: “Mình vừa đi qua khúc sông xi-măng của bạn thấy nước lũ, nhớ tới bạn, nên gọi báo. Mà nước đục ngầu, bạn ạ.”
Tôi không khỏi bật cười. Chị nhớ tới tôi vì tôi có vẻ quan tâm về việc khúc sông bị tráng xi-măng mà mỗi lần xuống chơi thăm Chị thế nào tôi cũng rủ Chị ra đó đi bộ dọc theo bờ sông, chụp hình, mặc dù đã từng chụp, và lẩn thẩn thắc mắc. Chị nghe chắc không khỏi tự hỏi sao khi không tôi lại bận tâm về một chuyện như vậy. Chị ở đây đã nhiều năm, đã lái xe qua cây cầu bắc ngang khúc sông này không biết bao nhiêu lần, lúc sông khô ráo cũng như khi nước lũ cuồn cuộn kéo nhau ra biển sau những trận mưa lớn, chị thấy bình thường, chả có gì để bận tâm tìm hiểu.
Lần đầu hai chị em đi bộ dọc theo bờ sông vào buổi chiều, về hướng mặt trời lặn, tôi như bị lôi cuốn trước cảnh không bình thường này, càng khác thường trong bóng chiều chạng vạng, hơi có vẻ đe dọa vì nhìn quanh chỉ có hai chị em.
Có còn gọi là sông khi chỉ thấy xi-măng từ bờ bên này qua bờ bên kia và không biết bắt đầu từ đâu và kéo dài tới đâu? Tại sao sông lại bị tráng xi-măng thế này, tôi tự hỏi trong khi dán mắt vào lòng sông xi-măng mầu xám trống trải hiện lên nhờ nhờ trong bóng chiều. Song cũng đoán hiểu được lý do là để ngăn soi mòn, lụt lội.
Dù thế, vẫn thấy thương cho sông bị xi-măng phủ. Tưởng tượng thân mình bị giam trong một khối xi-măng dài như vô tận?
Khúc sông xi-măng gần Fairview Avenue, Santa Ana, vào lúc chiều xuống. Vài người đi dạo hay đạp xe dưới lòng sông gần chiếc cầu sắt bị bỏ phế. Trái và giữa, nhìn về hướng tây. Phải, nhìn về phía đông. (Ảnh Trùng Dương)
Chị nghe tôi lẩm bẩm thì chỉ ậm ừ, rảo bước mau hơn. Chỉ sau này khi về tới nhà Chị mới bảo tôi hồi nẫy Chị hơi ơn ớn. Tôi không biết cái vẻ khác thường của khúc sông xi-măng có tạo thêm ảnh hưởng lên phản ứng ơn ớn của chị.
Lần cuối cùng khi ghé thăm Chị, tôi quyết định dậy sớm đi bộ dọc theo bờ sông xi-măng về hướng đông, ngược với hướng thường đi bộ với Chị, hy vọng thấy được nơi khúc tráng xi-măng bắt đầu, vì tôi không tin cả con sông bị tráng xi-măng.
Vừa đi vừa chụp hình, vừa tránh những người cưỡi xe đạp vù qua, tôi tới chỗ khúc sông xi-măng bắt đầu lúc nào không hay. Nơi xi-măng kết thúc cũng là khởi đầu những mảng cỏ xanh, đó đây là những cây dừa. Xem trên Internet thì thấy tôi đang ở bên một cái công viên gọi là Riverview Park. Nhưng đấy mới chỉ là một giải đáp nhỏ cho thắc mắc của tôi.
Trái và giữa, đường cho người đi bộ và xe đạp luồn bên dưới cầu bắc ngang sông xi-măng tại 17th Street, Santa Ana. Phải, bóng của người chụp hình trên bờ đê và cây dừa phía sau đổ xuống lòng sông tráng xi-măng. (Ảnh Trùng Dương)
Từ Fairview Avenue đi về hướng đông, luồn dưới cây cầu gần 17th Street khoảng một bloc đường thì thấy điểm khởi đầu của khúc sông xi-măng, nơi cỏ xanh mọc. Trái, hai cha con thả bộ trong lòng sông xi-măng. Giữa và phải, ranh giới khúc sông xi-măng với khúc đầm lầy/wetland nằm giữa công viên Edna ở tả ngạn và Riverview bên hữu ngạn. (Ảnh Trùng Dương)
Lên Internet tìm hiểu thêm, và qua Google Earth, tôi thấy khúc sông tráng xi-măng này thực ra chỉ là một trong những khúc sông Santa Ana bị chôn trong xi-măng. Tôi lần theo Google Earth từ cửa sông nằm giữa Huntington Beach và Newport Beach lên tận Đập Prado trong Quận Riverside sát ranh giới Quận Orange, thì nhận thấy những nơi tráng xi-măng là những khúc sông chảy qua những vùng đông nhà cửa dân cư và thương mại.
Sông Santa Ana là con sông lớn nhất nằm lọt trong vùng Nam Cali, dài 96 dặm Anh bắt nguồn từ rặng núi San Bernardino, chảy qua các quận San Bernardino và Riverside, trước khi cắt ngang rặng núi Santa Ana qua ngả Santa Ana Canyon, đổ xuống tây nam vào vùng đô thị quận Orange, rồi cuối cùng chẩy ra biển Thái Bình Dương tại một địa điểm nằm giữa hai thành phố Huntington Beach và Newport Beach.
https://www.worldmap1.com/map/united-states/California/Santa-Ana-map.asp
Ngày nay sông Santa Ana đã bị loài người khuất phục, nhiều đoạn lại còn bị chôn trong xi-măng. Trong quá khứ, con sông này đã từng tràn bờ chôn vùi nhà cửa, ruộng đồng, vườn tược, đặc biệt các vườn cam nổi tiếng nay đã hoàn toàn biến mất, và đã lấy đi nhiều mạng sống qua các cơn lũ lụt lịch sử vào các năm 1862, 1934 và 1938. Và gần đây nhất là trận lụt năm 1969 do một cơn mưa kéo dài chín ngày đổ xuống 13 inches nước mưa. Trận lụt này cho thấy hệ thống Đập Prado, hoàn tất xây cất vào năm 1941, dù vậy vẫn không đủ sức ngăn nước tràn xuống gây ngập lụt và hư hại ở các vùng thấp.
Do đấy, và vì sự đô thị hóa ngày một phát triển, dân số gia tăng, nhu cầu chống lụt càng khẩn cấp, một công trình qui mô giữa ba quận San Bernardino, Riverside và Orange nằm trong vùng chịu ảnh hưởng bởi sông để khuất phục sông Santa Ana đã được xúc tiến từ giữa thập niên 1960. Công trình này gọi là Santa Ana River Mainstem Project (SAMP).
Công trình SAMP này gồm có việc xây một hệ thống đê điều dài 30.4 miles, hay 48.9 km, bằng bê-tông và tráng xi-măng lòng sông đó đây ở vùng hạ lưu sông xuyên qua các thành phố trong Quận Cam. Song song là việc cải thiện Đập Prado, tổn phí trước sau của công trình này ước tính là $880 triệu. Ngoài ra, là việc xây cất hệ thống đập thứ hai, Đập Seven Oaks, cao tới 550 feet, ở thượng lưu sông Santa Ana cách Đập Prado 41 miles ở phía đông bắc nằm trong quận San Bernardino, hoàn tất vào năm 1999, tốn $534 triệu, để ngăn và giữ nước từ Santa Ana Canyon trước khi tràn xuống vùng đồng bằng trong quận San Bernardino và Riverside.
Song song với các công trình chống lụt và lưu giữ nước ngọt đồng thời còn có những dự án phục vụ dân sinh khác, đó là việc tạo nên một hệ thống công viên hai bên sông, đường cho người bộ hành và người đi xe đạp dài 23 dặm từ Đập Prado ra tới cửa sông nằm giữa Huntington Beach và Newport Beach. Ngoài ra, đồ án còn có phần trùng tu 37 cây cầu bắc ngang sông Santa Ana trong vùng quận Cam, và bồi dưỡng 92 acres đầm nước cho loài hoang dã/wildlife, và một số công trình phụ khác. Riêng công trình xây cất tại hạ lưu sông Santa Ana nằm trong Quận Orange ước tính là $748 triệu.
Trái, Prado Dam, góc trên tay mặt, nơi mũi tên đỏ. Phải, Sông Santa Ana khúc chảy song song với xa lộ 57 (phía tay trái) qua tỉnh Orange. Giữa lòng sông là những thảm cỏ kỷ hà (?) nhằm làm chậm lũ (?). (Google Earth screenshots)
Trái, Fairview Ave là đường thẳng đứng (nơi mũi tên đỏ) ngang qua khúc sông Santa Ana tráng xi-măng gần nhà Chị, nơi chúng tôi thường tới đi bộ trên bờ đê vào buổi chiều. Đường cắt ngang phía trên là 17th Street. Đoạn tráng xi-măng bắt đầu từ Riverview Park (mảng xanh lá cây góc trên bên mặt). Vạch đen nhỏ ngang kênh dưới góc trái là cây cầu sắt bị bỏ phế. Phải, cửa sông Santa Ana nằm giữa Huntington Beach và Newport Beach. (Google Earth screenshots)
Ngày nay, sông Santa Ana, với lượng nước nổi tiếng hung hãn phá phách độ nào, nằm hiền lành và… khô ráo giữa hai bờ đê bằng bê-tông, hiện thân là kênh thoát nước lũ (flood channels) không hơn không kém, nhằm giảm bớt áp lực lên hệ thống đập ở thượng lưu và ngăn lụt ở hạ lưu, hữu ích song buồn tẻ.
Dòng nước lũ đục ngầu mà Chị thấy hôm qua cầu và vội gọi tôi báo – từ đó khiến tôi cảm thấy phải hoàn tất cuộc hành trình đi tìm giải đáp cho thắc mắc về khúc sông xi-măng lâu nay của mình – thực ra chỉ là nước từ hệ thống đập được xả bớt sau nhiều trận mưa mùa đông. Có thể còn gọi đó là nước sông?
Mở đầu cho bài khảo cứu về hành trình hóa thân của sông Santa Ana, Kyle Larkin, một sinh viên ngành sử, đã viết những giòng như sau:
“Ngày nay, sông Santa Ana không còn bao nhiêu bản chất ‘sông’ nữa,” ông viết. “Thực tế, nước chỉ chảy xuống những con kênh tráng xi-măng bụi bậm vào những cơn mưa lớn hiếm hoi tràn ngập những con đập trên nên đã được xả bớt; những năm tháng của công cuộc đô thị hóa, phát triển, và áp dụng kế hoạch chống lụt đã khuất phục dòng sông.”
Cho tới nay, sau nhiều chuyến xuống thăm chơi với Chị, tôi chỉ mới đi loanh quanh khu nhà Chị, trong vòng một đường kính không tới khoảng hai dặm. Tôi tự nhủ lần tới thăm Chị, tôi hy vọng sẽ tìm thuê một cái xe đạp đi nốt quãng đê bên khúc sông xi-măng còn lại về phía biển. Một dịp nào đó, nếu còn đủ sức, tôi sẽ đi về phía đông, tới Đập Prado. Chắc thế nào chị cũng lại bảo tôi lẩn thẩn, tính chuyện tào lao.
Tuy nhiên, dự tính “lần tới thăm Chị” đó đã và chắc sẽ không còn diễn ra vì Chị đã ra đi. Ngôi nhà chị ở đã thay chủ. Tôi tiếc không còn dịp kể Chị nghe về việc người ta phục hồi sông Los Angeles như thế nào. Chị thích nghe tôi kể chuyện về những chuyến lãng du chả bao giờ Chị nghĩ tới chứ đừng nói tới chuyện thực hiện. Kể cả chuyện về những quãng đời ngoài khuôn khổ của tôi cũng như ngoài sức tưởng tượng của Chị. Đời Chị như một dòng sông khép kín trong bê-tông chỉ biết có khuôn thước xã hội, bổn phận và phục vụ tha nhân.
Tôi biết Chị sẽ thích lắm khi thấy một dòng sông bừng sống lại trong hệ sinh thái thiên nhiên nguyên thủy.
How Los Angeles is Restoring its Ancient River System into an Urban Green Oasis
https://www.youtube.com/watch?v=qW_eeWwr-Ls&t=215s
Trùng Dương
[2019 & 2025]