“VINCE” – Linh Hồn Bất tử Trong thời Đại Số
Nếu chỉ dừng lại ở những bảo tàng lộng lẫy hay những con số đấu giá kỷ lục, chúng ta mới chỉ thấy cái bóng của Vincent van Gogh. Hơn một thế kỷ sau cái chết bí ẩn của ông, thế giới vẫn tranh cãi về nguyên nhân, huống chi là thấu hiểu được thế giới nội tâm mênh mông ẩn sau đôi mắt sâu thẳm ấy.
Nhưng có một nghịch lý kỳ diệu: Khi danh tiếng của ông đạt đến đỉnh cao chót vót trong thế giới vật chất, thì cũng là lúc linh hồn nghệ thuật ấy được tái sinh một cách mãnh liệt nhất trong thế giới phi vật thể. Van Gogh của thế kỷ 21 không còn bị giam cầm trong những khung tranh tĩnh lặng. Ông đang sống một cuộc đời thứ hai, rực cháy và sống động đến kinh ngạc.
Hãy thử tưởng tượng: Bạn bước vào một không gian tối om. Trong chớp mắt, cả thế giới của Van Gogh ùa về, không còn là một bức tranh phẳng lì trên tường, mà là một vũ trụ bao la, sống động. Những vệt sơn vàng rực trong “Đêm đầy sao” bỗng tuôn chảy, xoáy tròn quanh bạn như một dải ngân hà đang quay cuồng. Những cánh đồng lúa mì trong “Đồng lúa mì và con quạ” bỗng cao vút, rì rào trong một cơn gió vô hình, với đàn quạ đen xoè cánh bay lên từ chính dưới chân bạn.
Đây không còn là “ngắm tranh” nữa, mà là được hòa tan vào chính tác phẩm, để nghe thấy tiếng thở dài của những cây ô liu, cảm nhận được sức nóng của mặt trời miền Nam nước Pháp, và nếm được vị ngọt ngào lẫn đắng chát trong từng nét cọ của một tâm hồn đầy giằng xé.
Đó chính là phép màu mà các triển lãm công nghệ số đang mang lại. Trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ số đã không vực dậy một Van Gogh đã chết, mà là giải phóng linh hồn nghệ thuật vốn luôn bất tử của ông, đưa nó ra khỏi những khung gỗ chật hẹp để nó được tự do phiêu du khắp nhân gian. Những show diễn toàn cầu như “Van Gogh Alive” hay “Immersive Van Gogh” không đơn thuần là một buổi chiếu phim. Chúng là một cỗ máy thời gian, một cánh cổng đưa chúng ta – những con người của thế kỷ 21 – xuyên thẳng vào thế giới nội tâm của một thiên tài thế kỷ 19.
Và rồi, sau khi đắm chìm trong màn giao hưởng của ánh sáng và màu sắc ấy, một câu hỏi lớn sẽ trỗi dậy: Điều gì ẩn chứa đằng sau những mảng màu rực rỡ và những đường nét cuồng nhiệt ấy, lại có sức mạnh lay động và kết nối với chúng ta sau hơn 130 năm?
Bí mật không nằm ở kỹ thuật, mà nằm ở con người. Để thực sự hiểu được sức hút vượt thời gian ấy, để lý giải vì sao trái tim ông vẫn tiếp tục châm ngòi cho vô vàn cảm xúc, chúng ta phải rời khỏi khung hình lộng lẫy đó và bước vào một thế giới khác – thế giới của hơn 800 bức thư ông viết cho người em trai, cũng là người bạn, người ân nhân trung thành nhất đời mình – Theo.
Chính tại đây, trong những dòng chữ thấm đẫm tâm tư ấy, hình ảnh một “kẻ điên” cô độc mới thực sự tan biến. Thay vào đó là chân dung một tư tưởng gia hiện sinh thực thụ, một triết nhân đã dùng cọ vẽ và màu sắc để truy vấn không ngừng về ý nghĩa tồn sinh của con người. Cuộc hành trình của chúng ta bây giờ không chỉ là khám phá một họa sĩ, mà là đối diện với một tâm hồn đồng điệu với mọi nỗi niềm nhân thế: nỗi cô đơn, khát khao yêu thương, sự dằn vặt về định mệnh và lòng dũng cảm phi thường để tiếp tục sáng tạo giữa bao bể dâu.
Van Gogh không chết. Ông đang mời gọi chúng ta, qua từng bức thư, từng đường nét sống động, hãy cùng ông nhìn thế giới bằng một đôi mắt khác: sâu sắc hơn, chân thực hơn, và đầy rung cảm hơn.
***
Hành Trình Vào Tâm Thức Van Gogh—Những Triết Lý Sống Từ 800 Bức Thư
Tại Sao Phải Vạch Lá Tìm Sâu? Hành Trình Khám Phá Thế Giới Nội Tâm Của Một Thiên Tài Cô Độc
Chúng ta đều biết đến Vincent van Gogh như một họa sĩ thiên tài với những bức tranh rực rỡ, cuồn cuộn cảm xúc. Nhưng đứng sau mỗi vệt màu mặt trời, mỗi đường xoáy của bầu trời đêm, mỗi vết chân còng lưng trên cánh đồng, là một tâm hồn với những suy tư, triết lý và nỗi đau mà ít ai thấu hiểu. Van Gogh vẽ, nhưng ông không vẽ chỉ bằng cọ và màu; ông vẽ bằng máu, bằng nước mắt, và bằng cả một thế giới quan phức tạp được ấp ủ trong im lặng.
Và chính sự im lặng ấy trước thế giới bên ngoài đã tạo nên một nghịch lý: Chúng ta ngưỡng mộ tác phẩm của ông, nhưng lại mù mờ về động lực sáng tạo của ông. Tại sao ông lại đắm đuối với những người lao động nghèo khổ? Tại sao màu vàng lại trở thành một nỗi ám ảnh? Tại sao những cánh đồng lúa mì vừa đẹp đẽ lại vừa mang một vẻ gì đó báo trước về cái chết? Xã hội đương thời không có câu trả lời, vì Van Gogh hầu như không nói, không viết, không giãi bày điều gì với giới phê bình hay công chúng.
Chỉ có một lối đi duy nhất vào thế giới ấy: những bức thư gửi người em trai, Theo.
trưng bày Goupil & Cie ở The Hague
suốt đời của Vincent van Gogh.
Đây không đơn thuần là thư từ trao đổi tình cảm gia đình. Đây chính là “căn phòng làm việc của tâm trí“ Van Gogh, nơi ông tháo bỏ mọi lớp vỏ bọc, để lộ ra con người tư tưởng sâu sắc nhất. Và việc nghiền ngẫm 800 bức thư ấy không phải là một sự tò mò tầm thường, mà là một cuộc “vạch lá tìm sâu” cần thiết, bởi:
1. Bức Thư Là Phòng Vẽ Thứ Hai: Nơi Ý Tưởng Được Phác Thảo Trước Khi Lên Canvas
Trong thư, Van Gogh không ngừng mô tả, biện giải cho từng quyết định nghệ thuật của mình. Ông viết về việc chọn góc nhìn một cánh đồng, về sự kết hợp giữa màu xanh coban và màu vàng chanh, về ý nghĩa của một nhánh hoa hạnh đang nở. Mỗi bức tranh, vì thế, không còn là một sự bộc phát ngẫu hứng, mà là kết tinh của một quá trình suy ngẫm tỉ mỉ, được “viết ra” trước khi được “vẽ lên”. Đọc thư, ta có được tấm bản đồ tư duy đằng sau kiệt tác.
2. Thư Là Hiện Thân Của Một Nhà Triết Học Tự Giáo
Van Gogh không chỉ là một họa sĩ. Ông là một độc giả cuồng nhiệt của văn học, một người suy tư về tôn giáo, về số phận con người. Những bức thư chất chứa các cuộc đối thoại của ông với Shakespeare, Dickens, Zola, và những bàn luận sâu sắc về ý nghĩa của sự tồn tại, về cái đẹp trong sự khổ đau. “Vạch lá” những dòng chữ tưởng chừng là chuyện đời thường, ta sẽ “tìm” thấy một hệ thống triết lý sống vững chắc, là nền tảng cho mọi hành động sáng tạo của ông.
3. Thư Là Lời Tự Thú Của Một Tâm Hồn Cô Độc Giữa Đám Đông
Dù có quan hệ với nhiều họa sĩ nổi tiếng, Van Gogh về cốt lõi là một người cô độc. Ông không tìm thấy sự đồng cảm nơi xã hội rộng lớn. Tất cả tâm tư – từ những hoài bão lớn lao, nỗi vật lộn với bệnh tật, cho đến những lo lắng tài chính tưởng chừng nhỏ nhặt – đều được ông trút hết vào thư gửi Theo. 800 bức thư, vì vậy, là 800 mảnh ghép chân thực nhất để hoàn thiện bức chân dung tinh thần của một thiên tài mà chúng ta tưởng đã biết, nhưng thực ra vẫn còn quá nhiều hiểu lầm.
4. Thư Là Tấm Vé Thông Hành Vào “Phòng Thí Nghiệm” Cảm Xúc
Chúng ta thường nhìn Van Gogh qua lăng kính của sự điên loạn. Nhưng những bức thư cho thấy một sự minh mẫn đáng kinh ngạc trong tư duy nghệ thuật. Ông mô tả một cách tỉnh táo từng cung bậc cảm xúc mà ông muốn truyền tải: sự bình yên, nỗi tuyệt vọng, niềm hân hoan, sự thương cảm. Đọc thư, ta không chỉ thấy một con người “bị” cảm xúc dẫn dắt, mà còn thấy một nghệ sĩ chủ động “điều khiển” và “thể chế hóa” cảm xúc ấy lên canvas.
Vì vậy, việc đào sâu vào 800 bức thư không phải là một sự xâm phạm đời tư, mà là một hành trình tri âm cần thiết. Nó là tấm vé thông hành duy nhất và đáng tin cậy nhất để chúng ta vượt qua khoảng cách hơn một thế kỷ, bước vào không gian tâm thức của Van Gogh. Ở đó, chúng ta không còn thấy một huyền thoại bị bao phủ bởi sự điên cuồng và tai bị cắt, mà thấy một con người bằng xương bằng thịt: một trí tuệ sắc sảo, một trái tim quá nhạy cảm, và một tâm hồn luôn khao khát được thấu hiểu. Chỉ khi “vạch lá tìm sâu” đến tận cùng như vậy, chúng ta mới thực sự “thấy” được thông điệp ông gửi gắm: rằng nghệ thuật chân chính được sinh ra từ tình yêu, nỗi đau và một sự suy tưởng không ngừng nghỉ về cuộc đời.
(Xem phần tham khảo)
***
1. Bản Tuyên Ngôn Hiện Sinh Bằng Mực Và Giấy
Trước khi là một họa sĩ thiên tài, Van Gogh là một nhà văn, nhà tư tưởng, triết gia với ăm ấp ý tưởng và khát vọng sống. Những bức thư gửi Theo là một dòng chảy liên tục về tư tưởng, một cuốn nhật ký triết học sống động. Ở đó, ông không ngừng trăn trở về những vấn đề cốt lõi của chủ nghĩa hiện sinh:
- Sự Cô Đơn và Trách Nhiệm Cá Nhân: Van Gogh ý thức rất rõ về sự cô đơn của kiếp người. Nhưng thay vì chìm đắm trong nó, ông biến nó thành không gian để kiến tạo nên giá trị của riêng mình. Ông viết: “Có một cái gì đó ở deep bên trong anh, vậy rốt cuộc nó là cái gì?” – một câu hỏi mang tính hiện sinh điển hình về bản ngã và mục đích sống.
- Đau Khổ như Một Phần Của Hiện Hữu: Khác với quan niệm cần phải tránh né đau khổ, Van Gogh đón nhận nó như một phần tất yếu của sáng tạo và đời sống. Ông không vẽ để thoát khỏi đau khổ, mà vẽ bằng chính nỗi đau ấy, biến nó thành năng lượng thẩm mỹ. Điều này phản ánh tinh thần của Kierkegaard hay Nietzsche: vượt qua chính mình thông qua sự đau khổ.
- Sứ Mệnh Cá Nhân và Sự Chân Thành: Van Gogh khước từ lối sống phù phiếm, hào nhoáng của xã hội đương thời. Ông chọn cuộc sống nghèo khó, gắn bó với những người lao động bình dị, những cánh đồng, và bầu trời đêm. Lựa chọn ấy là một hành động hiện sinh thuần túy: dũng cảm sống thật với chính mình và theo đuổi sứ mệnh cá nhân, dù nó có khiến ông trở nên khác biệt và bị xa lánh.
2. Triết Lý Hiện Sinh Thẩm Thấu Vào Từng Nét Cọ
Triết lý sống không tồn tại độc lập mà thẩm thấu sâu sắc vào nghệ thuật của ông, biến mỗi bức tranh thành một luận thuyết triết học bằng hình ảnh.
- Sự Vật Hiện Hữu Theo Đúng Bản Chất: Những đôi giày rách tả tơi, chiếc ghế đơn sơ, hay khuôn mặt nhăn nheo của một người nông dân… Van Gogh không tô vẽ, lãng mạn hóa chúng. Ông phơi bày chúng trong sự thô ráp, chân thực nhất. Điều này gợi nhớ đến khái niệm “hiện hữu-tại-thế” (Being-in-the-world) của Heidegger. Ông vẽ sự hiện hữu thuần túy của sự vật, vẻ đẹp trong sự kiên cường tồn tại của chúng.
- Dòng Chảy Cảm Xúc và Tính Chủ Quan: Những nét vẽ xoáy cuộn, mãnh liệt trong “Đêm đầy sao” không phải là sự miêu tả hiện thực khách quan. Đó là hiện thực chủ quan, là dòng chảy cảm xúc và nhận thức nội tâm của chính họa sĩ. Ông dùng màu sắc và đường nét để diễn đạt trạng thái hiện sinh của mình: sự lo âu, niềm khao khát, sự ngây ngất trước cái đẹp. Mỗi bức tranh là một “thế giới-được-cảm-nhận” (lived world).
- Sự Lặp Lại Như Một Nghi Thức: Việc ông liên tục vẽ đi vẽ lại những chủ đề: hoa hướng dương, cánh đồng lúa mì, cây ô liu… không phải là sự nhàm chán, mà là một hành động thiền định, một sự truy vấn không ngừng. Giống như một triết gia luôn quay lại những câu hỏi cốt lõi, Van Gogh dùng cọ vẽ để khảo sát sự biến chuyển của sự vật, của ánh sáng, và của chính tâm hồn mình qua từng khoảnh khắc.
3. Lời Mời Gọi Vào Thế Giới Siêu Hình
Van Gogh mời gọi chúng ta không chỉ để “xem”, mà để “bước vào” thế giới của ông. Bức tranh chỉ là cánh cửa. Đằng sau cánh cửa ấy là một vũ trụ tâm linh và siêu hình mà ở đó, ranh giới giữa cái hữu hình và vô hình trở nên mong manh.
- Sức Mạnh Biểu Cảm Của Màu Sắc: Màu vàng trong tranh ông không đơn thuần là màu vàng. Nó là mặt trời, là sự sống, là sự điên loạn thánh thần, và đôi khi, là lời tiên tri về cái chết. Ông sử dụng màu sắc như một ngôn ngữ siêu hình để nói về những điều không thể diễn tả bằng lời.
- Sự Hòa Nhập Vũ Trụ: Trong “Đêm đầy sao”, bầu trời và mặt đất, những ngôi sao và ngọn lửa của cây bách, tất cả đều cùng chung một dòng chảy năng lượng. Con người trong tranh ông thường nhỏ bé, nhưng không hề lạc lõng, mà hòa vào nhịp đập mãnh liệt của vũ trụ. Đây là trải nghiệm hiện sinh về sự kết nối to lớn hơn bản thân.
Kết: Di Sản Của Một Triết Nhân-Cầm-Cọ—Hành Tinh Cảm Xúc Bất Tử
Như vậy, hành trình khám phá Van Gogh của chúng ta không dừng lại ở những bức tường bảo tàng tĩnh lặng, mà mở ra một không gian đa chiều: từ những trang thư thấm đẫm suy tư hiện sinh, đến những kiệt tác làm rung chuyển giới hạn của màu sắc, và giờ đây, là những vũ trụ sống động được kiến tạo bởi ánh sáng và thuật toán.
Sự hồi sinh của Van Gogh trong kỷ nguyên số không phải là một sự tái tạo đơn thuần, mà là một cuộc đối thoại xuyên thế kỷ. Công nghệ, bằng mọi cách, đang cố gắng dịch mã thế giới nội tâm khổng lồ của một thiên tài thành một ngôn ngữ toàn cầu mà bất kỳ ai cũng có thể cảm nhận. Nó chứng minh một chân lý: năng lượng cảm xúc thuần khiết và tư duy triết học sâu sắc thì không bao giờ bị hủy diệt; chúng chỉ chuyển hóa từ dạng thức này sang dạng thức khác. Từ sơn dầu trên khung vải, chúng đã bứt phá để trở thành một hành tinh cảm xúc mà chúng ta có thể bước vào, đắm chìm và đồng cảm.
Song, điều then chốt khiến những màn trình diễn ngoạn mục ấy không trở thành một màn pháo hoa rỗng tuếch, chính là vì chúng được nuôi dưỡng bởi một cội nguồn tư tưởng vững chắc từ những bức thư và cuộc đời Van Gogh. Công nghệ cho chúng ta cánh cửa, nhưng chính sự đồng điệu với nỗi cô đơn, khát khao yêu thương và ý chí sáng tạo tuyệt vọng của ông mới là thứ đưa chúng ta xuyên qua cánh cửa ấy. Van Gogh dạy chúng ta rằng, cái đẹp đích thực không né tránh sự thật về nỗi đau, mà nâng nó lên thành một bản giao hưởng của sự hiện hữu.
Vì vậy, di sản của Van Gogh không chỉ là một bộ sưu tập tranh vô giá, mà là một lăng kính hiện sinh để mỗi chúng ta nhìn lại chính mình. Trong một thế giới đầy biến động và hoài nghi, hình ảnh một con người – dù bị xã hội xa lánh, dằn vặt bởi bệnh tật và nghèo khó – vẫn không ngừng tìm kiếm và sáng tạo nên ý nghĩa và vẻ đẹp, trở thành một thông điệp mãnh liệt về lòng dũng cảm và sự chân thành.
Van Gogh đã ra đi, nhưng “hành tinh Vince” mà ông để lại vẫn đang quay, không ngừng kéo những tâm hồn đồng điệu vào quỹ đạo của nó. Ông không còn là một họa sĩ, mà đã trở thành một trạng thái cảm xúc, một tần số rung động mà bất kỳ ai, ở bất kỳ thời đại nào, khi lắng nghe, đều có thể tìm thấy một phần của chính mình trong đó. Và có lẽ, sự bất tử đích thực chính là ở khả năng ấy – khả năng tiếp tục thắp lửa, tiếp tục trò chuyện, và tiếp tục đồng hành cùng nhân loại trên hành trình khám phá ý nghĩa sâu kín nhất của sự sống.
Hy vọng những ý tưởng trên có thể là những viên gạch đầu tiên, giúp chúng ta xây dựng nên một công trình thật sự giá trị, xứng đáng với tầm vóc của một thiên tài mà “bút viết không thể nào diễn đạt cho thỏa đáng”.
Bernard Nguyên Đăng, J.D.
9.11.2025
*****
Tham khảo:
“Vincent van Gogh, The Letters: The Complete Illustrated and Annotated edition”
The Complete Letters of Vincent Van Gogh (3 Volume Set) Hardcover – Box set
One of the most important and powerful works in the literature of art, this critically acclaimed classic is now available in a boxed set edition with all the original text and illustrations.
Articulate, intimate, written with honest directness, these letters lay bare the events of van Gogh’s dramatic life, providing remarkable insights into the creative process and touching revelations of his personal anguish.
The Complete Letters of Vincent van Gogh was first published by New York Graphic Society in 1958. Surely among the most distinguished books ever published, it is still the only complete edition of the letters in English.
Illustrated by the more than two hundred ink drawings the artist sketched into his letters, the collection has been the source of numerous biographical and fictional works, but none has matched the intensity of the original material.
Most of the letters were written to the artist’s brother, Theo, and it was Theo’s son, Vincent, who acted as consulting editor for the publication. A touching memoir by Theo’s wife serves as the introduction. (Amazon)
Editorial Reviews:
After more than 1,500 pages of Vincent van Gogh’s letters, most of them addressed to his younger brother, Theo, a reader is exhausted by the struggles, arguments, and ultimate suicide of the creator of some of the most coveted paintings on earth and yet elated by the triumph of art and family devotion over constant sorrow.
However depressing the life of Vincent van Gogh (1853-1890), his struggle is continually redeemed by lucid, analytical observations on art and artists as disparate as his black-sheep friend Gauguin, Manet, Degas, Japanese prints, and even the American illustrator Howard Pyle. He retains a touching certainty that his early hero, Millet, whose pictures of peasants so moved him, will prove to be the precursor of all that is progressive in art.
This three-volume boxed set is a replica of the one originally published in 1958 by the New York Graphic Society, a translation from the Dutch of letters painstakingly ordered and preserved by Theo’s young widow, Jo, in the early part of the 20th century. It would have benefited from annotations reflecting recent van Gogh scholarship and theory, but nonetheless it remains a remarkable collection of documents, including Jo’s well-known memoir and family history. The early drawings are shockingly clunky, without a hint of grace or confidence. This awkwardness never disappears entirely, but evolves into an aura of hard-won authenticity, as if van Gogh were continually grappling with some fundamental, but ineffable, truth.
The symptoms of madness, “an illness much like any other,” alienated Vincent from everyone around him. Even his aging parents, he wrote, “feel the same dread of taking me in … as they would about taking in a big rough dog.”
“How much sadness there is in life,” he wrote to Theo. But he found the antidote: “The right thing is to work.” Work he did, with astonishing single-mindedness. He mercilessly demanded supplies and continual financial aid from his brother, and although we think of their relationship as a perfect union, Vincent wrote with occasional anger, impatience, or even cruelty, once coldly assessing Theo’s personality: “The bright side of your character is your reliability in money matters.”
There is a tremendous dramatic tension in the third volume of letters, as we see the artist leap ahead in skill and insight, knowing all the while that this is a life that does not go all the way. This collection requires, and rewards, a devoted reader. – Margaret Moorman