Category:

Biên Khảo Học Thuật

Inrasara: Hải sử và văn hóa biển Cham

by 28/03/2023

written by

“Hai đóng góp lớn nhất của Cham vào nền văn hóa đa dân tộc Việt Nam, đó là Kiến trúc & điêu khắc và Hải sử & văn hóa biển; còn cho thế giới, là Đạo Bà-ni, khả năng hóa giải và hòa giải hai hệ tư tưởng không đội trời chung.”

(Đối thoại Bà-ni, facebook Cộng đồng Cham Bà-ni, 2021)

Đâu là Hải sử & văn hóa biển Cham?

1. Vài mảnh vụn lịch sử

Ngay ở đầu thế kỉ V, vua Champa là Gangaraja nhường ngôi lại cho người cháu, rồi vượt đại dương sang bờ sông Hằng, tu tập. Thế kỉ VII, người Cham đã có những giao lưu quan trọng với Nhật Bản.

Đại sư Phật Triết bên cạnh truyền Lâm Ấp nhạc với Điệu vũ nhạc Long Vương hay La Lăng Vương nổi tiếng của Champa vào Nhật Bản, ông còn đem hệ thống chữ Phạn, Cham, Sittan đến Nhật Bản qua đó người Nhật tạo ra hệ thống chữ Nhật Bản. Phật Triết là người có vai trò sớm nhất trong việc truyền bá văn hóa Ấn Độ và Phật giáo Mật tông của Champa vào đất này” (trích lời của nhà nghiên cứu Onishi, Hà Vũ Trọng, “Dấu ấn Chiêm thành trong Nhã nhạc Nhật Bản”, nghiencuuquocte, 1-3-2017).

Sử gia Pháp còn cho biết, vào đầu thế kỉ X, Po Klun Pilih Rajadvara – vị quan phục vụ bốn đời vua đã hai lần đi đến kinh đô Java “để học khoa học thần bí” (Cham gọi là kabal rup), rồi chuyện Hoàng hậu Daravati (mất năm 1448), em ruột vua Champa, là vợ một vua xứ Madjjapahit ở Java, và chính bà đã đưa Islam vào xứ này (G. Maspéro, Le Royaume du Champa, Van Dest, Paris, 1928).

Bên cạnh các dấu mốc lớn trên, việc vua Chế Mân kết duyên cùng Công chúa Java là Tapasi cuối thế kỉ XIII, hay chuyện Po Rome (1627-1651) cưới Công chúa Kelantan, góp phần đáng kể vào toàn cảnh hải sử Champa.

Từ những cuộc đi viễn dương đó, người Cham đã dựng nên nền hải sử dài và sâu. Và chính tinh thần phiêu lưu cùng “tư duy biển lớn” (chữ của Tạ Chí Đại Trường, Sơ thảo: Bài sử khác cho Việt Nam, Damau.org, 8/1/2009) làm nên nền văn hóa biển Cham.

Sau khi Óc Eo hết hạn sử dụng, Cù Lao Chàm được Champa dựng lên làm trạm trung chuyển tàu bè quốc tế. Biển Đông với Champa được xem như là ao nhà.

“Cư dân Cham cổ thường xuyên có mặt ngoài khơi, ngoài đảo xa. Vì thế họ đã có sự giao lưu kinh tế văn hóa với thế giới hải đảo Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương”.

(Nguyễn Đức Hiệp, 2006, “Lâm Ấp, Champa và di sản”, Vanchuongviet.org).

Khi mạnh, Cham viễn dương để giao thương, học tập và truyền giáo. Đất nước có biến động, lúc yếu hay thất thế, khác với người Việt chỉ biết chạy sang Tàu – Cham vượt biển tìm đất sống: Hải Nam, Philippines, Đài Loan, Malaysia…

Bức phù điêu mô tả trận thủy chiến trên hồ Tonle Sap giữa thủy binh Rang Đêy của Champa với quân Khmer cuối năm 1177 tại đền Bayon -Siêm Riệp). Nguồn: Wikipedia

2. Người Việt và biển

Cham yêu và mê biển, người Việt ngược lại: sợ biển. Nỗi sợ này thể hiện ngay trong lời ăn tiếng nói dân gian. Trần Ngọc Thêm cho biết, trong bộ “Kho tàng tục ngữ người Việt” (Nguyễn Xuân Kính chủ biên 2002) với 16.097 câu tục ngữ, có 65 câu có chứa từ “biển” hoặc “bể” (chiếm 0,4%). Trong 65 câu này thì chỉ có 18 câu (chiếm 28%) thể hiện tri thức dân gian về biển, còn lại 47 câu (chiếm 72%) nói lên tâm lý sợ biển của người Việt.

Sợ biển, nên người Việt ít đi biển, nhất là biển lớn, biển xa. Người Việt chưa bao giờ thử làm cuộc viễn dương đi xa khỏi phạm vi “lộng” và “khơi”. Mà lộng và khơi, theo nhà nghiên cứu Từ Chi cho biết, “lộng” chỉ độ đâu ba cây số cách bờ, còn “khơi” cùng lắm là bảy cây số.

Mãi đến giữa thế kỉ XIX, con người tài hoa như Cao Bá Quát mới có cơ hội đi xa. Và cảm thán:

Nhai văn nhá chữ buồn ta

Con giun còn biết đâu là cao sâu!

Tân-gia từ biệt con tầu

Mới hay vũ trụ một bầu bao la

Giật mình khi ở xó nhà

Nhai văn, nhá chữ khéo là trò chơi

Không đi khắp bốn phương trời

Vùi đầu áng sách uổng đời làm trai.

[Đề sát viện Bùi công “Yên Đài anh ngữ” khúc hậu – Đề sau khúc “Yên Đài anh ngữ” của quan Đô sát họ Bùi (Bùi Ngọc Quỹ). Trúc Khê dịch thơ].

Mới đến Tân-gia hay Singapore ngày nay thôi mà đã cảm thán như vậy, chứ “đi khắp bốn phường trời” thì thế nào nữa! Trong khi nhà thơ họ Cao được cho là con người tràn cao ngạo.

“Triều đình Việt xuất thân từ “miền Dưới” như Trần, vẫn chỉ chú ý nhiều đến các đảo ven bờ như Vân Đồn, cho đến khi chúa Nguyễn kế tục phần đất Chiêm Thành mới mon men ra ngoài Hoàng Sa để đất được ghi vào bản đồ của người Âu, thế mà cũng phải đợi đến triều Nguyễn mới có dấu hiệu chiếm lĩnh. Ý thức đại dương / biển lớn đến muộn trong đầu óc người Việt…”

(Tạ Chí Đại Trường, 2009, Sơ Thảo: Bài Sử Khác Cho Việt Nam, Damau.org).

Không đi biển, không có truyền thống “viễn dương” thì không có nền hải sử, là chuyện không lạ. Do đó, việc nhận diện văn hóa biển của vương quốc Champa cổ bổ khuyết cho sự nhìn nhận thực thể Việt Nam.

Việt là vậy, Cham thì khác.

3. Văn hóa biển Cham

Múa chèo thuyền trong lễ Rija Nâgar, Photo: Jaya Bahasa

Dân tộc Cham yêu biển và mê biển, thêm có máu phiêu lưu, phiêu lưu từ rất sớm. Sớm và xa. Máu phiêu lưu thể hiện ngay trong câu nói cửa miệng dân gian:

Mưtai di kraung, mưtai di tathik

Thei mưtai di danaw kabaw mư-ik takai palei.

Chết nơi biển rộng sông sâu

Ai đâu lại chết vũng trâu ven làng.

Tiếng Cham có nhiều từ để chỉ biển. “Tathik” là biển; bên cạnh “tathik” tiếng Cham còn có “darak” là biển gần. Dân gian Cham nói: “Laik tamư tathik praung darak praung”, nghĩa là chìm vào biển cả. Như vậy, “darak” là biển gần, nên còn được dùng để chỉ chợ. “Nau darak”: đi chợ. Bởi chợ ngày trước luôn được họp cạnh bờ biển. Cũng phải thôi, người Cham là dân sống với biển và nhờ biển, nên chợ phải được họp cạnh bờ biển, và lắm lúc dựng ngay trên biển.

Cửa sông chạy ra biển tiếng Cham là lammưngư, hay lơmngư. Xóm Cửa người Cham gọi là “palei Lơmngư”. Biển xa và rộng, Cham có chữ “tathik kuradong”, nghĩa là biển khơi. Lớn rộng và xa hơn nữa là ‘jallidi’: đại dương.

Trong văn chương, Cham có bốn sử thi, thể loại văn học xuất hiện từ khá sớm, nhất là ở hai tác phẩm lớn là Akayet Inra Patra và Akayet Dewa Mưno, biển và đại dương còn là bãi chiến trường cho các anh hùng tỉ thí. Đã đời, họ còn kéo nhau xuống lòng biển nữa!

Po Tang Ahauk – một nhân vật trong lịch sử Champa cổ ở thế kỉ XVII. Cuộc sống của ông không giống bất kì cuộc sống của một người nông dân nào khác mà định mệnh gắn liền với đất, vì đất liền không phải là quê hương của ông. Một cái nhà: không, một nơi cư trú cũng không nốt. Ông là chủ nhân đồng thời là tù nhân của biển cả. Biển cả là nơi ông sinh ra, tung hoành, tạo nên sự nghiệp rồi biến đi. Damnưy Po Tang Ahauk viết:

Urang hu sang si đih

Po ngap anih dalam tathik

Urang hu sang si dauk

Po ngap danauk dalam tathik

Người có nhà để ngủ

Người cất chỗ trú giữa đại dương

Người có nhà để ở

Người lập nơi ngụ giữa đại dương.

Nội dung đoạn mở đầu của Damnưy được biến thành điệp đoạn, như đã thâu tóm cả cuộc sống và định mệnh của ông. Cạnh đó, Damnưy cũng không quên đề cập con tàu-ngôi nhà của ông:

Ahauk praung kluw pluh tajuh

Tagok mưk nhjuh bbauk chwai palau

Ahauk praung kluw pluh tajuh tapa

Tagok mưk ia bbauk chwai palau

Đik riyak khing đwơc

Yawa xơp ra pwơc dalam ahauk

Đik riyak khing nau

Danưy xơp ra klau dalam ahauk

Tàu to ba mươi bảy

Pô lên kiếm củi trên cù lao

Tàu ba mươi bảy sải

Pô lên lấy nước trên cù lao

Cho tàu đi trên sóng

Nghe tiếng người nói vọng trong tàu

Cho tàu cưỡi sóng đi

Nghe tiếng người cười vang trong tàu

Yêu biển, mê biển mà vẫn sợ biển, sự thể biểu hiện cả trong phong tục tập quán, ở đó câu chuyện Po Riyak khá điển hình. Cham biến nhân vật lịch sử này thành vị thần đầy quyền uy, và lập đền thờ phụng. Ở Ninh Thuận, khu đất thờ linga Po Riyak nằm cạnh bờ biển thuộc địa phận làng Vĩnh Trường – Sơn Hải được cho là lớn nhất. Tất cả các làng Cham trong khu vực đều đến đó hành lễ, sau lễ hội đầu năm Cham lịch là Rija Nưgar.

Lễ cúng Po Riyak còn ảnh hưởng đến tục thờ cúng của người Cham trong khu vực. Như thờ Thần Nam Hải hay tục Thờ Cá Ông. Bà con làng Mỹ Nghiệp, huyện Ninh Phước còn thỉnh Ngài về lập đền thờ Po Riyak ở đó dân làng thờ Ngài như là biểu tượng của Thần Tri Thức.

Thầy cúng Cham và lễ hạ thủy tàu bè cho ngư dân Việt

Hơn hai thế kỉ qua, khi Cham không làm nghề biển nữa, người Cham vẫn còn giữ quan hệ mật thiết với cộng đồng ngư dân Việt, bằng cách làm lễ hạ thuyền cho họ. Ở Ninh Thuận hiện vẫn còn tồn tại các thầy cúng chuyên hành nghề này.

Lễ Hạ thủy Tàu thuyền có hai dạng: thuyền cũ cho mùa mới, hay thuyền hoàn toàn mới để lần đầu tiên ra khơi. Dạng thứ nhất, lễ vật có một con gà nướng, một chén xôi, một chén chè, 2 trứng gà luộc, bánh 5 miếng, trầu têm 5 miếng. Ở dạng thuyền mới, lễ vật cần thêm: lưới, thúng thóc; trên thúng thóc là cây nến với nải chuối.

Con thuyền được đặt trên cạn trước mặt sóng biển mênh mông, ông Thầy đứng ngay đầu thuyền hành lễ. Tuần tự: ông Trình về bản thân (Akhan ka drei); sau đó làm lễ Mời Thần (Da-a Yang), từ thần Tháp cho đến 37 vị Thánh, có cả Thần người Việt; cuối cùng là Đọc kinh Lễ (Ricauw) với Thần chú Tẩy uế (Mưroy). Có bảy kinh lễ cả thảy. Trích đoạn cuối kinh lễ:

Kuw nau bitơl haluw janưk kuw ricauw kuw patalơh

Kuw apah di kauk gilai blauh kuw tanra di atara

Kuw patalơh di ngauk adơrha ala tanưh riya

Kuw patalơh di patuw di kayuw

Kuw patalơh di glai pamưtai rimaung

Kuw patalơh di kraung pamưtai pataw ikan

Kuw patalơh di tơng pamưtai biya

Kuw Po jallidi…

Ta đi xuống tận đáy sân si, ta tẩy trần mọi uế tạp

Ta vỗ lên đầu thuyền, ta gạt ngang khoảng không gian

Ta tẩy rửa mọi uế tạp trên trời dưới đất

Ta tẩy rửa trên đá tảng, trong tàn lá

Tẩy rửa trên rừng ngàn, ta hạ thủ chúa sơn lâm

Tẩy rửa dưới sông rộng, ta giết chết loài kình ngư

Tẩy rửa trong vịnh sâu, ta đuổi tiệt muôn loài sấu

Chúa tể đại dương là ta…

Ta đã là chúa tể Đại dương, ta tự tin và dũng mãnh đạp đầu sóng lên thuyền đi ra biển lớn.

4. Vấn đề đặt ra: Hải sử & văn hóa biển Cham mang tính thời sự liên quan đến chủ quyền quốc gia. Vô số vết tích của văn hóa biển Cham xưa là của chung Việt Nam hôm nay. Thế nhưng thời gian qua, ta đã hành xử thế nào?

Cửa Đại Chiêm, ta thiến mất “Chiêm” để còn Cửa Đại. Giếng vuông Chàm, ta biến tấu thành vô số kiểu dạng. Ghur nghĩa trang Bà-ni, ta xâm hại đến nát bấy. Là tự gây hại chính ta.

Làm gì? Cần đưa văn hóa Cham và văn minh Champa vào chương trình giáo dục. Để con cháu nhận diện và biết ơn thế hệ ông bà đã đóng góp lớn vào kho tàng văn hóa đa dân tộc Việt Nam. Để chung tay bảo vệ và xây dựng đất nước.

Cần công khai sự thật lịch sử Champa, bởi nó đã thuộc về quá khứ.

“Nếu ta giấu sự thật lịch sử, đừng nói là sự thật hôm nay, mà là sự thật hôm qua, thì chỉ thiệt cho ta thôi, công dân Việt Nam sẽ không nhận diện được sự thật toàn vẹn của lịch sử đất nước. Thiệt nữa, giấu thì làm sao bà con Cham có thể tin; rồi nhu cầu tìm về nguồn cội, thế hệ trẻ Cham sẽ tìm các cuốn sách khác để đọc, là điều ta không hề muốn” (RFA, 3-5-2013).

Inrasara.

28/03/2023 0 comments

Biên Khảo Học Thuật

Liễu Trương: Hiện tượng sách dịch ở miền Nam thời 54-75

by 17/03/2023

written by

Một trong những đặc điểm của đời sống văn hóa ở miền Nam thời 54-75 là sự mở rộng tầm nhìn ra thế giới, với ý muốn khám phá, thấm nhuần những tư tưởng triết học mới, những hiện tượng văn học mới, muốn biết thân phận con người được cảm nhận như thế nào qua nghệ thuật viết của các nhà văn trên thế giới. Thế cho nên trong những năm 60-70, có cả một phong trào dịch sách nở rộ.

Thật ra, vấn đề dịch sách Tây phương ở nước ta đã có từ lâu. Người đi tiên phong vào nửa đầu thế kỷ 20 là nhà văn, nhà báo, dịch giả Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936), người có công phổ biến chữ quốc ngữ và đồng thời cũng phổ biến tư tưởng Tây phương. Nhờ những dịch phẩm của Nguyễn Văn Vĩnh mà các thế hệ đến sau được biết đến văn chương Pháp, giúp họ đi vào con đường Tây học.

Đến nửa sau thế kỷ 20, vào thời miền Nam, có thể nói vấn đề dịch sách nước ngoài đã tiến một bước rất dài. Số dịch giả ngày càng đông đảo. Các dịch giả không chỉ nhắm vào văn chương Pháp mà cả văn chương thế giới : từ Âu châu đến Hoa Kỳ, Mỹ châu La tinh đến các nước Ả Rập và đương nhiên vẫn có cái nhìn gần gũi với Á châu.

Ngành dịch thuật phát triển chủ yếu trong hai lĩnh vực : triết học và văn học.

I. Sách dịch về triết học

Về lĩnh vực triết học, thiết tưởng cũng cần nhắc lại triết thuyết hiện sinh du nhập vào miền Nam những năm 60-70 và gây nên một cơn sốt.

Ở Pháp, ngay sau Đệ nhị Thế chiến, thuyết hiện sinh do J. P. Sartre khởi xướng đã trở nên một lối sống của thanh niên, họ thường họp nhau trong những hầm rượu ở khu Saint-Germain-des-Prés, ở Paris, và biến khu này thành một khu huyền thoại của thuyết hiện sinh. Thật ra, Sartre không phải là ông tổ của triết thuyết này. Hiện sinh vô thần của Sartre chỉ là một nhánh của cái cây hiện sinh mà cái gốc là nhà triết học Soren Kierkegaard và Nietzsche. Dù sao thuyết hiện sinh của Sartre cũng đã nổi tiếng ở Pháp từ năm 1945 đến năm 1955. Đến khi thuyết đó đến Việt Nam thì ở Pháp ngôi sao của nó đã bắt đầu mờ dần, nhường chỗ cho thuyết cấu trúc và cho những bậc thầy mới như Lévi-Strauss, Lacan hay Althusser. Vậy tuy thuyết hiện sinh đã suy tàn ở Pháp, khi đến miền Nam, nó được hào hứng đón nhận như một triết thuyết tân kỳ, chẳng những trong môi trường đại học mà còn trong các giới văn học, nghệ thuật và ngoài đời.

Ở đại học có những bậc thầy nổi tiếng, những linh mục đã từng du học ở Pháp trở về. Đó là các linh mục Lương Kim Định, Lê Tôn Nghiêm và Trần Thái Đỉnh. Họ phụ trách việc giảng dạy môn triết học tại các Đại học Văn khoa Sài Gòn, Huế và Đà lạt ; mỗi người một hướng, một đề tài nghiên cứu và giảng dạy. Linh mục Lương Kim Định chuyên về triết học Đông Phương. Linh mục Lê Tôn Nghiêm nghiên cứu và viết về lịch sử triết học Tây phương từ Socrate đến Kant và Heidegger. Linh mục Trần Thái Đỉnh thì hướng về triết thuyết hiện sinh.

Trong phong trào hiện sinh ở miền Nam, cuốn sách Triết Học Hiện Sinh của giáo sư Trần Thái Đỉnh nổi tiếng chẳng những trong giới sinh viên mà còn đối với những người hiếu học. Khởi đầu, giáo sư Trần Thái Đỉnh viết một loạt bài về thuyết hiện sinh đăng trên tạp chí Bách Khoa, trong hai năm 1961 và 1962, các bài viết của ông rất mạch lạc, khúc chiết, có tính giáo khoa, về sau các bài này được tập hợp thành cuốn sách Triết Học Hiện Sinh được nhà Thời Mới xuất bản năm 1967, 2.500 cuốn vừa mới ra đã bán hết ngay.

Một giáo sư khác cũng góp phần phổ biến triết thuyết hiện sinh, đó là giáo sư Nguyễn Văn Trung du học ở Bỉ về. Trong khi giáo sư Trần Thái Đỉnh nghiên cứu và phân tích thuyết hiện sinh một cách khoa học, khách quan, thì giáo sư Nguyễn Văn Trung, qua những biên khảo của ông, ông xem thuyết hiện sinh như một triết lý sống, nó thể hiện trong tư duy của ông. Trong những cuốn biên khảo của ông, dấu ấn của Sartre rất sâu đậm ; ông chuyển tải những tư tưởng của Sartre, chẳng hạn khi ông khẳng định rằng con người là một tự do : … sự vật, loài vật cũng như Thượng Đế không có kinh nghiệm thành công thất bại. Chỉ con người mới có kinh nghiệm về thành công và thất bại. Thất bại thành công bày tỏ con người là một tự do, nghĩa là một người có thể dự định. Dự định là chối bỏ tình trạng đang có, để vươn tới cái chưa có. Đã hẳn chỉ có thể chối bỏ như thế nếu có một khả năng phủ nhận. Khả năng đó là tự do. (Đưa Vào Triết Học, tr. 31) Nguyễn Văn Trung cũng nhắc đến những khái niệm hàng đầu trong triết thuyết của Sartre như : ngụy tín, dấn thân. Ông viết : Ngụy tín là một thái độ tự lừa dối mà không biết… trong ngụy tín, người lừa dối và người bị lừa dối chỉ là một. (Sđd, tr. 183-184). Còn về dấn thân thì Nguyễn Văn Trung cũng lặp lại quan niệm của Sartre : Quan niệm văn chương « dấn thân » ngày nay còn đi xa hơn trong đòi hỏi gắn liền luân lý với văn chương khi chứng minh rằng tính chất luân lý ở ngay trong chính dự phóng viết văn, trong chính ngôn ngữ diễn tả, trong chính tác phẩm.

Nhà văn không thể tách rời văn chương ra khỏi xã hội chính trị để thiết lập văn chương thành một thế giới riêng biệt, vô tình… lãnh đạm với thời cuộc, tình thế vì chính sự có mặt của văn chương, chính thái độ lãnh đạm cũng đã là một lựa chọn luân lý, một thái độ chính trị. (Lược Khảo Văn Học, Cuốn 3, tr. 143)

Vừa giảng dạy thuyết hiện sinh vừa xem đó là một triết lý sống đưa đến những lựa chọn ở đời, Nguyễn Văn Trung đã gây ảnh hưởng trong giới sinh viên và ngoài xã hội.

Nói chung, các giáo sư môn triết không dịch sách triết, ngoại trừ một vài trường hợp hiếm hoi như giáo sư Lê Tôn Nghiêm dịch sách của Jaspers, họ chỉ căn cứ vào những sách triết để viết sách và giảng dạy. Về vấn đề dịch sách triết, giáo sư Trần Thái Đỉnh có tỏ bày trong bài Tựa cuốn Triết Học Hiện Sinh nhân dịp cuốn sách được tái bản lần thứ 3, năm 2005, ông thổ lộ : … các tác phẩm triết học được dịch sang tiếng Việt thì đếm chưa hết mấy ngón tay của một bàn tay ! (…) Rồi việc dịch các tác phẩm triết học cũng không đơn giản chút nào. (…) Vậy trở lại vấn đề dịch, nhất lại là dịch sách triết học, chúng ta đừng bao giờ quên rằng : dịch là một nghệ thuật. Và dịch chỉ có hai nguyên tắc, và cả hai nguyên tắc đều quan trọng như nhau : một là trung thực (fidélité) đối với nguyên tác, và hai là dễ hiểu (intelligibilité) đối với độc giả.

Trước việc khó khăn của vấn đề dịch sách triết học, giáo sư Trần Thái Đỉnh chọn phương pháp sau đây khi ông viết loạt bài về triết học hiện sinh cho giới hiếu học : Tôi đã cố gắng viết sao vừa dễ hiểu, vừa không đơn giản hóa những vấn đề phức tạp. Tôi đã viết những trang sách này trong cả một năm trời, với cả một đống sách tham khảo : đó là những tác phẩm chính yếu của những triết gia mà tôi nghiên cứu và trích dẫn : những bộ sách của Kierkegaard, của Nietzsche, của Husserl, của Jaspers, của Gabriel Marcel, của Sartre và của Heidegger. … tôi thường trích dẫn những đoạn văn điển hình của các triết gia đó.

Có điều lạ là chính những người đứng ngoài đại học lại dịch những tác phẩm của Sartre, như Phùng Thăng dịch La Nausée (Buồn Nôn), do An Tiêm xuất bản năm 1967, Phùng Thăng cũng dịch Les Mouches (Những Ruồi), Phạm Hưng dịch Les Mains Sales (Những Bàn Tay Bẩn), Nxb Ngày Nay 1965, Trần Thiện Đạo dịch Huis Clos (Kín Cửa), Lê Thanh Hoàng Dân và Mai Vi Phúc dịch Le Mur (Bức Tường), Nxb Trẻ 1973, Nguyễn Minh Hoàng dịch La Pute Respectueuse (Ả Giang Hồ), Riêng Trần Phong Giao dịch 3 tác phẩm : L’Engrenage (Guồng Máy) Nxb Thời Mới 1963, Mort sans sépulture (Không Một Nấm Mồ), Nxb Giao Điểm 1964, và Les Jeux sont faits (Sự Đã Rồi) dịch chung với Nguyễn Xuân Hoàng, Nxb Giao Điểm 1966.

Bàn về thuyết hiện sinh và sách dịch mà không nhắc đến hiện tượng Sagan là một thiếu sót. Phong trào hiện sinh được đẩy mạnh trong giới trẻ cũng nhờ ảnh hưởng tiểu thuyết của Sagan. Năm 1954 ở Pháp, một cô gái tên Françoise Sagan vừa tròn 18 tuổi đã nổi tiếng ngay với cuốn tiểu thuyết đầu tay Bonjour Tristesse. Tác phẩm này được Nguyễn Vỹ dịch sang Việt ngữ dưới tựa đề : Buồn ơi, chào mi, và Lê Huy Oanh dịch : Buồn ơi, xin chào. Sau Bonjour Tristesse có Un certain sourire : Có một nụ cười (dịch giả : Nguyễn Minh Hoàng), Dans un mois dans un an : Một tháng nữa, một năm nữa (dịch giả Bửu Ý).

Cuốn Bonjour Tristesse được xem như một tác phẩm lưng chừng giữa tiểu thuyêt tâm lý và tuyên ngôn của thuyết hiện sinh. Trong Bonjour Tristesse cũng như trong các tác phẩm đến sau đều có những chủ đề của thuyết hiện sinh như : cô đơn, tự do, sự trống rỗng của tâm hồn, bệnh khó sống, nỗi tuyệt vọng, nhất là sự buồn chán và cái ý thức rằng thời gian không trở lại. Tuổi trẻ miền Nam trong bối cảnh thời đó rất nhạy cảm với những chủ đề kể trên.

II. Sách dịch về văn học

Về lĩnh vực văn học thì chỉ có thể loại tiểu thuyết được dịch với một số lượng rất đồ sộ. Sinh hoạt dịch thuật làm nổi bật những sự kiện sau đây.

1/ Việc tiếp nhận văn học Tây phương

Về phía các tác giả được dịch, có những nhà văn nước ngoài, mà độc giả Việt Nam trước đây chưa hề biết đến, bỗng nhiên xuất hiện một cách trang trọng như nhà văn Đức Hermann Hesse (1877-1962) được dịch giả Vũ Đình Lưu dịch hai tác phẩm : Tuổi trẻ và cô đơn (Peter Camenzind), Nxb Ca Dao, 1968, Đôi bạn chân tình (Narziss und Goldmund), Nxb Ca Dao, 1969. Hermann Hesse cũng được hai chị em Phùng Khánh và Phùng Thăng dịch tác phẩm : Siddhartha, Câu chuyện dòng sông, Phùng Thăng và Chơn Hạnh dịch : Sói đồng hoang.

Về phần nhà văn Mỹ Mario Puzo, tác giả cuốn The Godfather, bỗng nhiên nổi tiếng linh đình nhờ bản dịch Bố Già của Ngọc Thứ Lang. Bản dịch này gây ấn tượng sâu xa, lâu dài nơi độc giả, và là một thành tựu trong văn học dịch.

Các nhà văn khác như Erich Maria Remarque, tác giả của Một thời để yêu một thời để chết (dịch giả Vũ Đình Lưu), Virgil Gheorghiu, tác giả cuốn Giờ thứ hai mươi lăm (dịch giả Mặc Đỗ), Alexandre Soljenitsyne, tác giả cuốn Quần đảo ngục tù (dich giả Ngọc Thứ Lang) đều được độc giả miền Nam yêu thích và ngưỡng mộ.

Trường hợp của Albert Camus rất đặc biệt : chỉ trong vòng một năm cuốn L’Étranger của ông có được hai bản dịch :

Người xa lạ của dịch giả Võ Lang, Nxb Thời Mới, 1965

Kẻ xa lạ của hai dịch giả Dương Kiền và Bùi Ngọc Dung, Nxb Ngày Nay, 1965.

Rồi lại có một bản dịch thứ ba : Kẻ xa lạ của hai dịch giả Lê Thanh Hoàng Dân và Mai Vi Phúc, Nxb Trẻ, 1973.

Thế là L’Étranger có đến ba bản dịch trong thời gian chưa đầy 10 năm. Phải chăng do sự cạnh tranh của các nhà xuất bản hay do những bản dịch đi trước không làm độc giả toại nguyện ?

Albert Camus là một nhà văn được ưu đãi, ngoài cuốn L’Étranger, ông cũng có những tác phẩm khác được dịch : Trần Phong Giao dịch tiểu thuyết La Peste (Dịch Hạch), tập truyện L’Exil et le royaume (Lưu Đày Và Quê Nhà) và bài diễn văn Discours de Suède Camus đọc nhân dịp ông nhận giải Nobel văn chương, năm 1957. Trần Phong Giao dịch bài diễn văn dưới tựa đề : Sứ Mệnh Văn Nghệ Hiện Đại. Vũ Đình Lưu thì dịch truyện ngắn La femme adultère (Người đàn bà ngoại tình). Còn Trần Thiện Đạo dịch : Noces (Giao cảm), L’envers et l’endroit (Bề trái và bề mặt) và La Chute (Sa đọa).

2/ Hiện tượng Kim Dung

Về phía văn chương Trung Hoa, có hai tác giả nổi bật ở miền Nam, đó là Quỳnh Dao và nhất là Kim Dung.

Quỳnh Dao được dịch giả Liêu Quốc Nhĩ đưa lên đỉnh cao, mặc dù Quỳnh Dao không phải là một nhà văn lớn, nhưng truyện của bà nhiều tình cảm éo le, gay cấn, có sức lôi cuốn những người đa cảm.

Trong Giai phẩm Văn về chủ đề Hiện tượng sách dịch, năm 1973, dịch giả Liêu Quốc Nhĩ cho biết đến năm 1973 ông dịch được 10 truyện dài của Quỳnh Dao trên 13 truyện, và số lượng sách tiêu thụ vượt quá mong ước. Truyện Cơn Gió Thoảng in 5.000 cuốn bán hết trong 25 ngày, truyện Mùa Thu Lá Bay in 7.000 cuốn bán hết trong một tuần, và truyện Cánh Hoa Chùm Gởi trong năm 1971 tái bản 3 lần, lần đầu 7.000 cuốn, hai lần sau mỗi lần 10.000 cuốn.

Tuy sách Quỳnh Dao ăn khách, nhưng không thấm vào đâu bên cạnh truyện võ hiệp, truyện chưởng của Kim Dung. Kim Dung (1924-2018) là một nhà văn nổi danh ở Hồng Kông. Ông sáng tác 15 bộ tiểu thuyết từ 1955 đến 1972, khởi đầu là Thư kiếm ân cừu lục và kết thúc là Lộc đỉnh ký. Sách của ông được đưa vào trường học, đại học ở Hồng Kông, Đài Loan và Trung Hoa lục địa. Tiểu thuyết của Kim Dung đăng trên tờ Minh Báo ở Hương Cảng và hằng ngày được đưa đến Sài Gòn bằng máy bay. Trong khi Quỳnh Dao chỉ có một dịch giả duy nhất là Liêu Quốc Nhĩ thì Kim Dung có trên 10 dịch giả vì lẽ báo chí sống nhờ truyện feuilleton mà truyện võ công của Kim Dung có sức thu hút mọi thành phần trong xã hội. Do đó Kim Dung có cả một đội ngũ dịch giả : Hàn Giang Nhạn, Tam Khôi, Từ Khánh Phụng, Từ Khánh Vân, Phan Cảnh Trung, Đà Giang Tử, Điền Trung Tử, Tường Anh, Lã Phi Khanh, Vũ Ngọc, Dương Quân, v.v…

Người dịch xuất sắc nhất khiến độc giả say mê là Hàn Giang Nhạn (1909-1981), tên thật là Bùi Xuân Trang, bút hiệu Hàn Giang Nhạn ra đời năm 1963. Ông dịch cả thảy 7 bộ sách và không theo thứ tự sáng tác của tác giả : Thiên Long bát hộ, Lãnh nguyệt Bảo Đao (Phi hồ ngoại truyện), Hiệp khách hành, Liên thành quyết, Tố tâm kiếm, Tiếu ngạo giang hồ và Lộc Đỉnh ký. Trên khoảng 40 tờ nhật báo ở miền Nam thì đã có 12 nhật báo mua bản dịch từng kỳ của Hàn Giang Nhạn.

Truyện của Kim Dung đặt nền tảng trên võ học và rọi sáng mọi yếu tố, khía cạnh của nhân sinh. Do đó sách Kim Dung lan tràn khắp nơi, lôi cuốn mọi tầng lớp trong xã hội, chẳng những nam giới mà cả nữ giới. Giới cầm bút cũng chịu ảnh hưởng Kim Dung, mang màu sắc ít nhiều của Kim Dung qua sự lựa chọn bút hiệu : Chu Tử là một bút hiệu, nhưng nhà văn lại chọn thêm một bút hiệu khác : Kha Trấn Ác (tên một nhân vật trong truyện Anh hùng xạ điệu) để viết mục « Ao thả vịt » trên báo Sống. Nhà thơ Nguyên Sa, ngoài bút hiệu Nguyên Sa, còn chọn bút hiệu Hư Trúc (tên một nhân vật trong truyện Lục mạch thần kiếm). Nhà văn, nhà báo Hoàng Hải Thủy chọn bút hiệu Kiều Phong (cũng từ truyện Lục mạch thần kiếm) để viết mục phiếm luận « Vui buồn với bạn đọc » trên nhật báo Hoà Bình, nhà văn Lê Tất Điều tiếp tục mục phiếm luận này cũng giữ luôn bút hiệu do Hoàng Hải Thủy chọn, về sau Kiều Phong trở nên bút hiệu riêng của Lê Tất Điều.

Chừng đó sự kiện về Kim Dung trong xã hội miền Nam cũng chưa đủ. Kim Dung còn là đề tài nghiên cứu của nhà phê bình văn học Đỗ Long Vân. Trong biên khảo đặc sắc của Đỗ Long Vân mang tựa đề : Vô Kỵ giữa chúng ta, hay là Hiện tượng Kim Dung, tác giả dùng phương pháp của thuyết cấu trúc để phân tích nghệ thuật kể truyện của Kim Dung và thế giới truyện của Kim Dung, ông xem truyện Kim Dung như một hiện tượng thời đại, một tài liệu văn học. Theo Đỗ Long Vân, Kim Dung đã biến hóa truyện võ hiệp cổ điển về cách kể truyện, về nghệ thuật dàn cảnh và về cách xây dựng nhân vật, và ông nhấn mạnh về tính mạch lạc của sự biến hóa đó. Ông viết : Một văn thể là một hệ thống mà tất cả những yếu tố gắn liền với nhau, không thể biến đổi một yếu tố mà không làm những yếu tố khác cùng biến đổi theo trong một chiều. Ở đây thấy rõ tác giả Đỗ Long Vân dùng thuyết cấu trúc của Tây phương để nhận xét, phê bình truyện của Kim Dung. Và theo ông, Kim Dung đã đưa truyện võ hiệp từ thể anh hùng ca sang thể tiểu thuyết. Trong thể anh hùng ca, thế giới được miêu tả rõ ràng, ở đó người ta có thể đoán trước những gì sẽ xảy ra, sẽ kết thúc như thế nào. Trong thế giới tiểu thuyết thì có nhiều bất trắc, nhiều xung đột bất ngờ, tâm lý nhân vật thì phức tạp. Tóm lại, Kim Dung có công biến đổi hình thức truyện kể, ông đã biến đổi thể loại anh hùng ca thành thể loại tiểu thuyết. Kim Dung chẳng những là một tiểu thuyết gia mà còn là một người có biệt tài kể truyện.

Sở dĩ độc giả Việt Nam bị truyện Kim Dung lôi cuốn là vì những bất trắc, những xung đột phản ánh thời đại người dân Việt Nam đang sống.

Biên khảo của Đỗ Long Vân nêu cao giá trị văn học của truyện võ hiệp Kim Dung, sự kiện này khiến những độc giả vốn đã say mê truyện Kim Dung càng thêm tâm đắc.

III. Những nguyên nhân của sự bùng phát sách dịch

Trước hết là sự phát triển mạnh mẽ của ngành báo chí. Dưới thời Đệ Nhất Cộng Hòa chỉ có 9 tờ nhật báo. Qua thời Đệ Nhị Cộng Hòa có trên 40 tờ nhật báo. Và báo bán chạy là nhờ truyện đăng nhiều kỳ gọi là feuilleton. Kim Dung là tác giả có sức lôi cuốn mãnh liệt độc giả. Hằng ngày độc giả mong tờ báo ra để đọc tiếp truyện đang theo dõi. Vì phần nhiều truyện feuilleton là truyện dịch, cho nên có thể nói mỗi tờ báo đều cần có một dịch giả.

Thứ hai là sự phát triển của các nhà xuất bản. Báo bán chạy mà sách dịch bán cũng chạy, những truyện feuilleton thường được tập hợp để in thành sách. Mọi tầng lớp trong xã hội đều đọc sách, độc giả nghèo thì có thể thuê sách để đọc.

Ông Giám đốc Nhà Phát Hành « Sống Mới » tuyên bố trong giai phẩm Văn : Nhà xuất bản mới – ngoài các nhà xuất bản lớn đã có tên – mọc lên như nấm. Chúng ta cũng nên ghi nhận thêm một hiện tượng mới, đó là hiện tượng nhà xuất bản tràn ngập chưa từng có. Mỗi quyển sách dịch mang tên một nhà xuất bản mới. Nhiều nhà xuất bản mới ấn hành nhiều sách dịch nên sách dịch tràn ngập thị trường là lẽ tất nhiên. (tr.11)

Hiện tượng Kim Dung làm xuất hiện hơn 30 nhà xuất bản ở Sài Gòn : An Hưng, An Thành, Bừng Sống, Đại Hưng, Đông Hưng, Đông Phương, Hương Hoa, Quyền Sống, Vui Sống, Vân Thành, Sông Hữu, Sông Xanh, Trung Thành, Trường Giang, Thành Phương, Thời Đại, Thế Kỷ, v.v…

Nguyên nhân thứ ba là tâm lý của độc giả. Sống trong một đất nước khói lửa triền miên, tương lai mờ mịt, tự nhiên con người đi tìm lối thoát qua sách dịch để biết đời sống ở xứ người ra sao, độc giả đi tìm những thế giới truyện cho phép mình giải trí, mơ mộng để tạm quên cái thực tế phũ phàng của chiến tranh. Đó là chỉ nói về tiểu thuyết, chưa kể những sách dịch về khoa học, triết học giúp những thế hệ trẻ mở mang trí tuệ.

IV. Lời phát biểu của hai dịch giả : Vũ Đình Lưu và Liêu Quốc Nhĩ

Trong giai phẩm Văn, số đặc biệt về hiện tượng sách dịch ra năm 1973, có hai dịch giả lên tiếng : Vũ Đình Lưu, dịch giả sách Tây phương và Liêu Quốc Nhĩ, dịch giả sách Đông phương. Họ nghĩ gì về phong trào dịch sách ?

Vũ Đình Lưu phân tích lý do phong trào dịch sách ở miền Nam. Theo ông, có hai nguyên nhân : Nguyên nhân nội tại : sáng tác ít ỏi hay sáng tác không thỏa mãn được đòi hỏi của người đọc. Nguyên nhân ngoại tại : tình trạng chính trị và kinh tế không thuận lợi cho sinh hoạt văn nghệ. (tr. 12)

Để tìm hiểu tâm lý của độc giả Việt Nam, Vũ Đình Lưu đưa ra ví dụ ba nhà văn Tây phương được dịch sang Việt ngữ : Hermann Hesse, Erich Maria Remarque và Dostoievski. Theo ông, qua Đôi bạn chân tình của H. Hesse, Một thời để yêu một thời để chết của E. M. Remarque, và qua những tác phẩm của Dostoievski, Độc giả Việt Nam thông cảm và thưởng thức được vì họ soi thấy bóng mình trong những tác phẩm ấy. (…) độc giả Việt Nam đã có những tâm tình, thắc mắc và hoài bão ấy nhưng văn nghệ nhà không khai thác được đúng mức cho nên họ đi tìm ở văn phẩm nước ngoài. (…) Văn nghệ vẫn đi theo vết cũ đường mòn trong khi thực trạng cảm nghĩ đã vượt qua khuôn khổ cũ. Văn chương thiếu cái phong phú cần cho thế hệ mới. Cái phong phú ấy họ đi tìm ở văn nghệ nước ngoài. (tr. 13-14)

Về phần dịch giả Liêu Quốc Nhĩ thì do những tình cờ đã đưa đẩy ông vào con đường dịch thuật, và ông đã thành công với những tác phẩm của Quỳnh Dao. Trong giai phẩm Văn, ông giải thích công việc ông làm : Cũng có thể vì lúc bấy giờ mọi người đều mệt mỏi vì chiến tranh, thích một cái gì nhẹ nhàng dễ đọc, nên Quỳnh Dao đột ngột trở thành một hiện tượng, và tôi, tôi trở thành một bánh xe lăn theo nhu cầu độc giả. Nói như vậy không có nghĩa là tôi đã nhắm mắt dịch, mà tôi rất lựa chọn, bằng chứng là mười ba quyển sách thật của Quỳnh Dao (có nghĩa là có những Quỳnh Dao giả. Lời ghi chú của người viết) tôi chỉ chọn có mười cuốn (…). Trong lúc dịch, có lẽ vì ảnh hưởng bởi cái nhẹ nhàng của văn Quỳnh Dao. Tôi đâm ra mê luôn sách của nhà văn đầy nữ tính này nên dịch rất say mê (…).

Có một điều mà tôi rất buồn, đấy là có người đã hiểu lầm tôi, tưởng tôi là một cột trụ trong chiến dịch gây nên hiện tượng Quỳnh Dao để giết chết một số những nhà xuất bản và anh em văn nghệ trẻ.

Xin thưa thật, tôi chẳng bao giờ có tham vọng, tôi cũng không nghĩ đến nó mãi đến lúc có người đưa ra nhận xét như vậy. Chuyện Quỳnh Dao trở thành một hiện tượng theo tôi là một chuyện tự nhiên xảy ra theo chu kỳ nhu cầu của độc giả. (…) Sách Quỳnh Dao được đón nhận nồng nhiệt đến độ trở thành hiện tượng, đó hoàn toàn là do độc giả và tác giả, người dịch chỉ giữ vai trò chuyển ngữ thế thôi. (tr. 45-46)

Phản ứng của hai dịch giả khác biệt nhau. Liêu Quốc Nhĩ khiêm tốn, chỉ tự cho mình cái vai trò chuyển ngữ, « chuyển ngữ » nghe như có vẻ máy móc, trong khi đó Liêu Quốc Nhĩ là một dịch giả thật sự, đã tha thiết gắn bó với nguyên tác để cống hiến độc giả một bản dịch có sức lôi cuốn. Trong trường hợp này, làm sao độc giả đừng say mê ?

Vũ Đình Lưu thì nhìn nhận công việc dịch thuật của mình là chính đáng, và khẳng định sự ích lợi của việc dịch thuật. Vũ Đình Lưu lại có cái nhìn xa hơn ; trước tình trạng phong trào sách dịch, ông đổ trách nhiệm cho giới sáng tác trong nước : họ không cố gắng theo những con đường mới của thời đại để đáp ứng nhu cầu của độc giả. Nhận xét của Vũ Đình Lưu có phần đúng, nhưng thiếu thông cảm. Chúng ta hãy tự đặt mình ở địa vị của các nhà văn lúc bấy giờ. Sống trong một hoàn cảnh bấp bênh do chiến tranh gây nên, nhiều tang tóc đau thương, nhiều lo âu ngày đêm, làm sao tâm hồn được yên ổn, thảnh thơi để tìm tòi cái mới cho việc sáng tạo ?

V. Phản ứng của một số nhà văn

Nói chung, có hai lập trường đối lập nhau : lập trường bi quan và lập trường lạc quan. Bên phe bi quan có nhà văn Sơn Nam, nhà Nam Bộ học, ông cho hiện tượng sách dịch là do tinh thần vọng ngoại. Nguyễn Mộng Giác thì nghĩ đến tình trạng sáng tác khó khăn của các nhà văn trong nước và lo sợ rằng sách dịch sẽ lan tràn khắp nơi và làm cho văn học trong nước biến mất.

Bên phe lạc quan đông đảo hơn, họ cho rằng sách dịch – đương nhiên phải là sách dịch có giá trị – không phải là một đe dọa cho văn học nước nhà. Mai Thảo tuyên bố : Sách dịch (…) đang là một cần thiết, có tràn ngập cũng chẳng sao, càng tràn ngập càng hay. Bảo rằng vì sách dịch mà người đọc không đọc sách của các tác giả Việt Nam nữa không đúng đâu. Trên bất cứ một phương diện nào, sách dịch cũng không phải là một hiện tượng đáng đề phòng, đáng lo ngại. Trần Tuấn Kiệt nhận xét độc giả có trình độ cao, chỉ đọc những sách dịch có giá trị, vậy phong trào sách dịch là một điều tốt. Thanh Nam tán thành sách dịch với điều kiện dịch giả có uy tín, nhà xuất bản đứng đắn. Và lạc quan của Bình Nguyên Lộc thì được diễn tả bằng một ngôn ngữ hình tượng của miền sông nước Cửu Long : Theo ý riêng của tôi thì phong trào xuất bản sách dịch có lợi. Đó là một phù sa đưa đất mầu tới đồng bằng văn chương của ta.

Còn lập trường của Mặc Đỗ thì có phần cực đoan. Mặc Đỗ là một nhà văn và cũng là dịch giả của nhiều dịch phẩm, nổi tiếng nhất là dịch phẩm Giờ thứ hai mươi lăm. Thế nên việc ông bênh vực sách dịch là một điều chính đáng. Nhưng ông có một phản ứng có phần khắt khe đối với những người không cùng quan điểm. Ông chỉ trích những người có thái độ « hốt hoảng » trước hiện tượng sách dịch : Mới có ba cuốn sách ngoại ngữ được dịch ra tiếng Việt sao có lắm người hốt hoảng, trong khi sự thật chỉ là một nhu cầu hợp lý… Theo ông, những người hốt hoảng là những con bệnh cần được phân tâm học chữa.

Rồi ông phân tích nhiều hạng độc giả : Trước đây, trong chiến tranh, độc giả sách phần lớn là phụ nữ có trình độ kiến thức khiêm nhượng, họ có thì giờ và có tiền hơn bọn đàn ông bận chiến trận. Cứ nhìn vào sự thành công của những loại tiểu thuyết tình cảm và đàn bà viết rất « bạo » cho đàn bà đọc thấy thích như mó vào trái cấm, đủ thấy rõ như vậy. Bây giờ cứ cho là chiến tranh đã hết, bọn đàn ông đỡ lo chiến trận nhưng đa số vẫn ở những nơi xa vắng, họ cần đọc. Cộng thêm một số lớn đàn ông nữa là các ông giáo trung và tiểu học, họ phần đông cũng ở các nơi xa. Hai nhóm đàn ông đông đảo này có một trình độ kiến thức cao hơn nhiều so với các bà nằm dài đọc truyện, họ cần giải trí và cũng cần tìm hiểu, sách dịch cung cấp đủ hai yếu tố đó. Hai thành phần độc giả mới, cộng thêm với số độc giả đọc để tìm hiểu và thưởng thức sẵn có, đủ để các nhà xuất bản đua nhau in sách dịch. (Văn, tr. 3)

Những lời tuyên bố trên đây của Mặc Đỗ tuy đã xưa nhưng ngày nay cũng cần xét lại.

Trước hết, mọi người đều đồng ý với Mặc Đỗ rằng sách dịch có lợi cho người mình, cho văn hóa nước mình. Nhưng cách ông phê phán những người lo âu cho tương lai văn học nước nhà, những người mà ông cho là « hốt hoảng » và liệt họ vào hạng những con bệnh tâm thần, cách nói như thế là thiếu thông cảm và có tính miệt thị.

Hai nữa là cái nhìn đơn giản của ông về người phụ nữ. Nếu phụ nữ không ra chiến trận như đàn ông thì không có nghĩa ở nhà nằm dài đọc truyện (số người này quá tối thiểu không đáng kể). Phụ nữ Việt Nam vào thời chiến phải lo vấn đề sinh nhai, lo nuôi con cái, đó là chưa kể nỗi hồi hộp, lo sợ cho người chồng ngoài mặt trận, nếu họ có đọc truyện tình cảm thì cũng chỉ trong một thời gian hạn chế. Và không phải người phụ nữ nào trình độ cũng thấp. Khi Mặc Đỗ kể hai hạng đàn ông có trình độ cao, xứng đáng đọc sách dịch, trong đó hạng đàn ông thứ hai là các nhà giáo, ông quên kể đến những người phụ nữ tốt nghiệp đại học sư phạm cũng thuộc giáo giới, họ có thua gì các ông giáo. Mặc Đỗ là một dịch giả có kiến thức rộng, điều lạ là ông vẫn còn cái lập trường thủ cựu trọng nam khinh nữ của thời xưa.

Hiện tượng sách dịch ở miền Nam thời 54-75 đã làm phong phú thêm văn hóa nước nhà. Có điều là sách dịch, dù có giá trị đến đâu, cũng không bao giờ thay thế được sách sáng tạo trong nước. Văn học của ta có nguồn gốc riêng, đặc tính riêng, phản ánh văn hóa con rồng cháu tiên, một nền văn học mang hình bóng của thằng bờm có cái quạt mo, của một con người đêm qua ra đứng bờ ao… Văn học của ta không thể bị lầm lẫn với những nền văn học khác. Cho nên sử văn học Việt Nam chỉ có một đối tượng là văn học Việt Nam, còn các dịch phẩm, văn học dịch dẫu có hấp dẫn đến đâu vẫn chỉ ở ngoại biên.

Liễu Trương

17/03/2023 0 comments

Biên khảo

Inrasara: Tháp Chàm, những điều ít được biết đến

by 10/03/2023

written by

Tháp Chàm – kiến trúc cổ Champa, đóng góp lớn vào nền văn hóa đa dân tộc Việt Nam. Tiếp nhận kiến trúc Ấn Độ và các nước trong khu vực, Cham sáng tạo nên 7 phong cách lớn với trăm ngọn/ cụm tháp có mặt suốt giải đất miền Trung Việt Nam hiện nay.

7 phong cách được các nhà bàn nhiều, ở đây xin miễn, mà bàn thẳng về sinh linh Cham trong tương giao với Tháp.

[1] Theo chức năng, có thể chia kiến trúc cổ Cham làm hai khu vực chính:

Từ Phú Yên trở ra, đa phần tháp Cham để thờ các vị thần trong hệ thống Ấn Độ giáo, còn từ Nha Trang vào thì thờ các vị vua hay danh nhân được được thần hóa.

Người Cham lấy tên vị ấy đặt tên cho cụm tháp, để thờ phụng. Tháp Bà ở Nha Trang thờ người sáng lập vương quốc Champa là Pô Inư Nưgar; tháp Pô Klong Girai hay tháp Pô Rômê ở Ninh Thuận thờ hai vị vua này; tháp Pô Dam và Tháp Pô Sah Inư ở Bình Thuận cũng vậy.

[2] Minh định tên gọi.

Lâu nay chúng ta [và cả tôi] mãi lệ vào nhà nghiên cứu ngoài mà nhìn Cham, rồi gọi tên. Tên tháp không là ngoại lệ. Như “Tháp cổng”, “Tháp lửa”, vân vân. Có vậy đâu!

‘Bimông’ là từ để chỉ nguyên cụm tháp gồm 1 ‘Kalan’ + 4 ‘Thang’ (nhà) ở đó có: ‘Thang Cabbak Yang’: Nhà cổng Yang hay được gọi là tháp cổng, ‘Thang cuh Yang Apui’: Nhà thắp lửa cho Thần Lửa bị định danh thành tháp lửa, ‘Thang Pô Bia’: Nhà Hoàng hậu gọi là tháp bia, và ‘Kalan’ là tháp chính.

Lưu ý: Cham gọi ‘Thang’: nhà, chứ không phải “tháp”; chữ này do Tây và Việt dịch, mà dịch sai. Từ đó không ít Cham gọi sai theo.

‘Thang Pô Bia’: Nhà Hoàng hậu (tháp bia) ở phía tây, trước thập niên 1960 còn có tượng Bà, sau đó bị đánh cắp, Cham thay bằng ‘Patau Kut’ Đá bia. Gọi “tháp bia” là gọi sau này, sai cả hai: “tháp” và “bia”!

Ngoài ra trước ‘Kalan’ còn có ‘Thang Uơk’: Nhà Trang điểm – Mandapa. Đây là chi tiết dường chưa có nhà nào chú ý.

Sơ đồ tháp Cham Pangdurangga (ảnh: Inrajaya)

[3] Tháp Pô Klong Girai có ‘mandapa’ không?

“Mandapa” giữ vị trí quan trọng trong cấu trúc tháp, Trần Kỳ Phương khẳng định. Trên đồi tháp Pô Inư Nưgar ở Nha Trang nó còn sờ sờ đó, sao tháp Pô Klong Girai không? – Đơn giản, chỉ vì ta không nhìn thấy nó!

Giữa ‘Kalan’ và ‘Thang Cabbaak Yang’ là ‘Thang Uơk’: Nhà Trang điểm.

“Nhà” này trước thập niên 1960 còn tồn tại với 4 ‘gang’ (cột) gỗ lớn cùng nguyên giàn chính. Mỗi bận Katê, bà con Raglai xuống lợp ‘ralaang’ che nắng mưa để chức sắc “trang điểm” chuẩn bị hành lễ. Sau, người ta bứng nó đi, làm mất cả “mandapa” gỗ độc đáo.

Ở Lễ Tôn chức ‘Tapah’, có một nhà cũng gọi là ‘Thang Uơk’: Nhà Trang điểm dựng ở phía tây nhà chính để làm một số nghi thức cho thầy ‘Paxêh’ thành một đạo sĩ Bà-la-môn thực thụ.

[4] Bố cục

Tháp Chàm có nhiều phong cách khác nhau, nhưng dẫu khác nhau đến mấy thì một cụm tháp Cham chuẩn, nhất là chuẩn theo tiêu chí khu vực nam Champa luôn được bố trí theo sơ đồ nhất định.

Cần hội đủ 4 ngôi thành cụm mới gọi là ‘bimông’. ‘Kalan’ cửa mở về hướng mặt trời mọc, trước mặt là ‘Thang cabbak Yang’, phía nam là ‘Thang cuh Yang Apui’, và sau cùng, phía sau kalan là nhà dành cho hoàng hậu.

[5] Vị trí

Khác với nhiều đền chùa tôn giáo khác, tháp Chàm được xây dựng ở rất nhiều địa hình khác nhau: Trong thung lũng kín đáo, cạnh sông lớn hay giữa đồng bằng; tháp cũng có thể dựng trên ngọn đồi gần cửa biển, ven sông hay trên ngọn đồi biệt lập; được dựng bên sườn núi, trên bờ biển, trên đỉnh núi cao, trong hang động… Tất cả đều giống nhau ở sự tách biệt với khu dân cư. Tại sao?

Bởi sinh hoạt cộng đồng nào bất kì luôn xảy ra bao nhiêu chuyện, trong khi tháp là khu vực linh thiêng chỉ dành cho việc thờ phụng. Người Cham vừa sợ hãi vừa tôn kính tháp. Vài thập niên trước, đi ngang qua khu vực tháp, không người Cham nào dám nói lời sằng bậy hay chửi thề, là vậy.

[6] Kĩ thuật

Tháp Chàm đến hôm nay vẫn còn phong kín nhiều bí mật.

Chất kết dính gạch, đã có nhiều giả thuyết đưa ra, cả thử nghiệm. Bằng phương pháp loại trừ, chúng ta có thể tìm ra vài bí mật của nó.

Chất những viên gạch sống, sau đó đốt lên, là sai lầm bị loại sớm nhất. Vật liệu xây tháp đâu chỉ có mỗi gạch, mà còn có đá với cả gỗ. Nữa, trong khu vực tháp hiện còn tồn tại rất nhiều “lò gạch”. Tabbôk Kiak (Gò Gạch) ở Chakleng được cho là địa điểm làm gạch để xây tháp Pô Klong Girai.

Truyền thuyết còn kể, người Cham chuyển gạch bằng cách xếp hàng đưa-nhận theo hệ thống dây chuyền. Từ lò gạch đến đồi Bbôn Hala, chỉ cần vạn nhân công là đủ.

Dầu rái và lò xay vỏ sò ở khu vực tháp Pô Rômê vừa được phát hiện, đã chỉ ra ông bà Cham đã dùng chất kết dính gì để xây tháp.

[7] Tất cả tháp Chàm đều có 13 vòm trụ, tương ứng với cơ số 13 mà Cham dùng trong sinh hoạt ngày thường. Đó là con số biểu trưng cho sự vượt quá, thiếu cân đối ở đó hoặc rất tốt hoặc rất xấu.

Trong quá trình lịch sử, Bimông bị bỏ rơi, không được thờ phụng được gọi là Bimông bhao hay Bimông jwa tức tháp hoang; còn các tháp đang được thờ phụng gọi là Bimông diiup. Trong các dịp lễ, bà con lên tháp làm lễ mở cửa, cúng tế trời đất và những vị vua có công với non sông đất nước.

Người Cham không bao giờ mở cửa tháp cho khách tham quan, nếu không nhằm vào ngày lễ.

[8] Tại sao người Cham Bà-ni thờ phụng tháp?

Tháp Cham là để thờ các thần linh thuộc Ấn Độ giáo, thế nên khi bảo Cham phi Ấn Độ giáo không phải phụng tự tháp, thì không có gì sai. Nhìn sâu hơn vào tinh thần văn hóa Cham, sự thể hoàn toàn khác.

Ngoài các tháp ở bắc Champa, còn lại hầu hết các tháp khu vực nam Champa đều được dưng lên để thờ anh tài Champa được thần hóa. Các vị là ân nhân của cả dân tộc, không phân biệt tôn giáo tín ngưỡng.

Cạnh đó, khi nhập địa Champa, ý nghĩa và chức năng của tháp đã hoàn toàn bị chuyển đổi, tách biệt khỏi nguồn gốc Ấn Độ của nó. Cũng như tôn giáo Bà-ni dù từ Islam, nhưng Cham đã hóa giải thành tôn giáo đẫm tính dân tộc.

Trong thực tế sinh hoạt tín ngưỡng, bà con Cham Bà-ni vẫn thờ phụng tháp từ mấy trăm năm qua. Tháp Pô Sah Inư và Pô Dam ở Bình Thuận, cả tháp Pô Klong Girai ở Ninh Thuận, rất nhiều bà con Cham Bà-ni lên cúng tế mỗi dịp tế lễ. Ở tháp Pô Rômê, Katê hằng năm, người làng Cham Bà-ni Phước Nhơn lên tháp cúng tế, có khi còn đông hơn cả bà con Cham Bà-la-môn làng Hậu Sanh gần đó nữa.

[9] Đâu là phạm vi không gian tháp?

Tháng 7-2020, “vụ tổ chức tiệc tùng, ca hát trong khuôn viên Tháp Chăm 700 tuổi để quảng bá du lịch gây bức xúc” dư luận Cham.

Tại sao? Đơn giản, do hai phía hiểu “đất tháp” khác nhau.

Như một ‘wang paga’ khuôn nhà Cham chuẩn, luôn có 3 phần: Nhà, sân trước nhà dành cúng tế, sân xung quanh, và ‘takak” (vườn rau nhỏ trong khuôn nhà). Cham xác định khuôn nhà bằng lối đi 3 mặt: đông, tây và nam. Ngoài lối đi kia thuộc về khác.

Cũng hệt, phạm vi không gian tháp Pô Klong Girai gồm 3 khu:

Khu [1] “Kalan’ tháp chính và 4 “Nhà” cùng khoảng đất xung quanh dành cho tín đồ cúng tế;

Khu [2] Bbôn Hala Đồi Trầu, khu này hiện còn nhiều di tích chưa khai quật, ở đó bia kí mặt nam đang lộ thiên;

Khu [3] Phần không gian rộng lớn gồm mặt đông, tây và nam của khu [1&2].

‘Tanưh Yang’ đất thiêng của tháp nằm gọn trong đó. Bên ngoài 3 khu ấy giới hạn bởi ‘jalaan’ đường hướng đông, ‘bbaak’ lối đi ở hướng nam, là thuộc về sinh hoạt đời thường.

Agal Kinh sách và Cham quan niệm như thế. Không hiểu biết, ta thành mù mờ. Hiện tại, khu [3] được Ban Quản lý di tích ngăn làm 2 phần:

[3-1] Từ cổng ngoài đến cổng soát vé: Có căng-tin, chỗ giữ xe, nhà vệ sinh…

[3-2] Từ cổng soát vé đến chân Đồi Trầu, có: Nhà trưng bày, gian làm gốm…

Hiện nay, ‘Halau janưng’ và tín đồ Cham chấp nhận không gian từ Cổng soát vé [3-2] đến Khu [1] là: Đất thiếng bất khả xâm phạm.

Chỉ khi phân biệt sáng rõ như vậy ta mới xác định được đâu là khoảng cách “gần 1km”, “hơn 1km” và “01km” chẵn. Còn không thì ta cứ mù mờ, và lập lờ.

[10] Để tránh sự cố như vừa nêu, việc thực hiện ở mọi cấp tinh thần “Văn hóa Cham nhìn từ Cham” là điều cần thiết.

Nữa, vụ nâng tượng Pô Inư Nưgar cao quá đầu người trong Tháp Bà ở Nha Trang là chiuyện dễ nhận ta nhất. “Nâng” này xuất phát từ đâu? Tại sao các tượng vua-thần được thờ trong tháp khác khá thấp, ở đây thì ngược lại?

Phong tục Việt là đứng, chắp tay lạy chớ Cham thì khác: nằm rạp xuống, ngẩng lên là thấy Thần, còn hiện tại mỗi lần nhìn lên Cham thấy mỗi cái đế! Ta lấy Việt làm trung tâm, trong khi chủ nhân ông/ bà của tháp lại là Cham.

Phi tinh thần “văn hóa Cham nhìn từ Cham” – hỏng to là vậy!

Trên đây là những điều cần biết về tháp để tránh hiểu lầm và xung đột văn hóa không đáng có. 10 điều, và còn hơn thế…

Inrasara

10/03/2023 0 comments

Biên khảo

Inrasara: Việt Nam và Champa, từ huyền thoại ít được biết đến

by 31/01/2023

written by

Việt Nam sở hữu nhiều huyền thoại. Từ huyền thoại cổ xưa đến huyền thoại mới toanh, huyền thoại lịch sử đến huyền thoại văn chương: huyền thoại “mở cõi” hay “Việt Nam là nước thơ” là một; từ huyền thoại lớn đến huyền thoại nhỏ, ở đó huyền thoại “lục bát là thể thơ thuần Việt” rất điển hình.

Huyền thoại cư trú giữa sự kiện và giấc mơ, đôi lúc huyền thoại là sự kiện được thổi phồng, và là sự kiện ít được minh chứng hơn cả. Khác đi: huyền thoại là phiên bản của sự kiện.

Giải huyền thoại không phải hủy, mà là nhìn huyền thoại ở chiều khác. Từ nhiều chiều càng tốt. Để con người nhận chân vai trò của nó, tác động của nó đến đời sống con người. Sau cùng, để con người nhận diện đúng thực tại, và sống tốt đẹp hơn.

Liên quan đến Việt Nam, huyền thoại Champa – những huyền thoại ít được sử sách ghi chép – phần nào đó giúp khai mở được vấn đề.(*)

I. Huyền thoại “mở cõi” của Việt Nam

1. Đa số người Việt Nam thế hệ hôm nay không hiểu nhiều về sự hình thành đất nước Việt Nam hiện tại, đó là sự thật. Sự thật xuất phát từ nhiều nguyên do khác nhau, trong đó chương trình giáo khoa trong nhà trường và chất lượng sách tham khảo góp phần lớn tạo nên thiếu khuyết này. Giúp người Việt Nam nhận diện hiện thực bằng giải huyền thoại, là một cách.

Đất nước Việt Nam hình thành từ 2 “vương quốc” cổ: Đại Việt, Champa và phần đất được đặt tên là Thủy Chân Lạp.(1) Ngay từ đầu thế kỷ thứ XIV, Đại Việt bắt đầu “mở cõi” về 2 vùng đất ở phía Nam, qua các cuộc Nam tiến. Nam tiến lớn nhất vào năm 1307, khi châu Ô, châu Lý của Champa (thuộc Quảng Trị và Thừa Thiên Huế ngày nay) về tay Đại Việt. Mở cõi mang tính quyết định, khi Lê Thánh Tông tràn vào thành Đồ Bàn (Bình Định ngày nay), và tuyên bố phần đất còn lại của Champa từ nay là một tỉnh của Đại Việt.

Huyền thoại “mở cõi” hình thành từ đó. “Mở cõi” bằng hai phương thức chính: bằng “gươm” và bằng “gái”. Chú ý, Đại Việt “mở cõi” vào miền đất có chủ, chứ không phải khai phá một vùng đất hoang. Sự thể thể hiện rõ qua câu thơ Huỳnh Văn Nghệ:

Từ độ mang gươm đi mở cõi

Trời Nam thương nhớ đất Thăng Long [“Nhớ Bắc”].

“Mang gươm” mở cõi là hành động chiến tranh; còn “thương nhớ” là do hành vi ở lại [sau khi mở cõi] mới mang nỗi niềm đó.

Cạnh đó, có một cách “mở cõi” khác, đó là mở cõi qua dấu chân mỹ nhân.

Câu chuyện Huyền Trân công chúa vào Champa với Chế Mân năm 1306, để đổi lấy hai châu của Champa, tạo thành mấy lớp huyền thoại hao tốn nhiều giấy mực, để mãi hôm nay nó vẫn còn chìm trong vùng mờ của lịch sử.(2) Các câu hỏi đặt ra:

Thứ nhất, với bản thân Huyền Trân, công chúa này có phải bị buộc lên giàn hỏa thiêu cùng Chế Mân, cho “anh hùng” Trần Khắc Chung có cơ hội ra tay nghĩa hiệp, để tạo nên câu chuyện tình đầy huyền thoại không?

Tháng 5-1307 Chế Mân mất, nửa năm sau Khắc Chung mới đến Đồ Bàn để lập mưu cướp Huyền Trân. Tục lệ Cham, người chết sau bảy ngày là hỏa thiêu. Vậy nếu lên giàn lửa thì công chúa đã ra tro rồi, còn đâu cho họ Trần cướp! Thứ hai, nếu có bị buộc lên giàn thiêu, thì công chúa Huyền Trân là báu vật phải được canh gác cẩn mật tầng tầng lớp lớp, dễ gì Trần Khắc Chung dụng mưu cướp được.

Nữa, thuyền của Trần Khắc Chung là thuyền nhẹ, trong khi hải quân Champa được cho là hùng mạnh nhất trong khu vực, thử hỏi nó chạy đâu cho thoát? Cuối cùng, ví có thoát được, suốt 10 tháng lênh đênh ngoài khơi, hỏi chớ thuyền nhẹ kia có chịu đựng nổi bão tố miền Trung? Biển miền Trung chớ đâu phải vịnh Bắc Bộ! Rồi thực phẩm, thuốc men cho đoàn tùy tùng nữa…

Trong lịch sử Champa, rất hiếm xảy ra việc hoàng hậu lên giàn lửa theo vua. Nếu có, là tự nguyện. Như hoàng hậu Êđê vợ thứ của Po Rome sau này, khi hai bà Cham và Malaysia từ chối, bà hậu này mới tự nguyện, sau đó tượng bà được đặt trang trọng cạnh tượng Ngài trong kalan đồi tháp Po Rome ở Ninh Thuận.

Do không hiểu phong tục Cham, tác giả Đại Việt Sử ký toàn thư đã hư cấu nên huyền thoại. Hư cấu này dẫn đến mấy hệ lụy: Bang giao Champa – Đại Việt đang tốt lành thành vấy bẩn; đổ oan rất tội cho thân công chúa tài hoa. Từ hư cấu đó, các nhà văn sau này thiếu vắng văn hóa tra cứu, đã hư cấu mắm muối thêm để làm ra tác phẩm đầu độc bao nhiêu thế hệ.
Câu chuyện công nữ Ngọc Khoa đi vào đất Champa năm 1631 với Po Rome, khi đó chỉ còn từ Phú Yên trở vào, làm nên huyền thoại về cây Krek. Xah Bin và Palak Bin – hai vị tướng tài của Po Rome đã không thua trận, mà thua cuộc chính là do sự mê muội của Rome tin lời Ngọc Khoa, đã đích thân đốn cây Krek, biểu tượng sức mạnh của vương quốc. Khi Krek ngã đổ, thì Champa tiêu vong. Po Rome (1627–1651) được xem là vị vua lớn cuối cùng của Champa đã hủy hoại sự nghiệp và vương quốc qua huyền thoại đó.(3)

Rồi cuối rốt, để “mở cõi” vào Thủy Chân Lạp, chúa Nguyễn đã dùng đến công nữ Ngọc Vạn. Năm 1620, cô công nữ xinh đẹp này được gả cho vua Cao Miên là Chey Chetta II, khởi đầu cho sự khai phá toàn miền Nam.

Đại Việt tạm thời kết thúc cuộc Nam tiến. Nói “tạm thời”, bởi sau khi Po Rome mất, Champa vẫn còn làm chủ nguyên vùng đất Pangdurangga, để mãi sau khi Po Cơng Can không chịu nổi áp lực của nhà Nguyễn, đã phải chạy sang đất Cambodge náu thân vào năm 1822, Champa mới bị mất hẳn.(4)

2. Huyền thoại “mở cõi” của Đại Việt đã làm đổ rất nhiều máu và nước mắt, để chúng ta hôm nay thụ hưởng mảnh vụn của nền văn minh bỏ lại: Văn minh Champa, thánh địa Cát Tiên, và phần nào văn hóa Óc Eo. Dẫu sao, sự thể nào bất kỳ cũng cần được nhìn từ nhiều chiều. Ở đây, không thể không biết qua huyền thoại từ phía Champa.

Harơk Kah Harơk Dhei hay Harơk Kah, Harơk Kah Dhei được coi là điểm đầu đất nước Champa. Harơk Kah ở đâu? Ý kiến phổ biến trong dân gian thì Harơk Kah ở Quảng Bình, nghĩa là nơi cực bắc của Champa cổ. Như câu hát trong ca khúc “Gul patom” của nhạc sĩ Đàng Năng Quạ: “Akauk gah Harơk Kah, iku gah Panrang” (Đầu ở Harơk Kah, đuôi phía Phan Rang).

Người Cham còn truyền [hay tưởng tượng] rằng đó là vùng núi mọc một loài cỏ (harơk) khá cao, mùa gió Đông thổi, đám cỏ này bị đánh bạt ra hai bên tạo một dáng như hình đầu người chải tóc, để lộ một cái trán (dhei) rộng. P. Dharma cho rằng Harơk Kah ở Phú Yên, nghĩa là cực bắc của tiểu bang Pangdurangga thuộc Champa. Nhà sử học Shine Toshihiko kể – từ câu chuyện người Raglai tại một làng thuộc khu vực phía nam Lâm Đồng – rằng, Harơk Kah ở đâu đó về phía Bắc cách ngôi làng này khoảng 30km. Một “sử liệu” khác nữa: Harơk Kah ở tận Hà Nội! Câu 108 trong trường ca Ariya Ppo Parơng:(5)

Halei dahlak o ka nau bboh tơl

Libik Harơk Kah nan pak nưgar Hanwai

Tôi đâu chưa đi thấy hết

Nơi Harơk Kah đó ở xứ Hà Nội.

Như vậy, Harơk Kah ở cả bốn nơi [hay nhiều hơn nữa] mà không ở chính xác tại đâu cả. Bởi đơn giản địa danh này vừa mang tính sử học-sự kiện vừa chỉ là địa danh ước lệ mang tính huyền sử. Nó là cực bắc của đất nước. Khi Champa thụt lùi tới đâu, Harơk Kah dời về nơi đó.

Câu chuyện Chế Bồng Nga (tức Po Bin Thwơr, 1360–1390) 4 lần xua quân ra Thăng Long làm kinh hãi người Đại Việt.(6) Sử Việt chép một kiểu, Champa truyền theo cách khác. Để chiếm lại hai châu Ô, Lý đã mất, Po Bin Thwơr quyết tập hợp lực lượng, cả bên Cham Ahier [Cham Bà-la-môn] lẫn Cham Awal [Cham Bà-ni]. Để làm được việc này, bản thân ngài kiêng cữ cả thịt heo lẫn thịt bò. Hiện nay tục này vẫn còn được tuân thủ tại palei [làng] Bính Nghĩa–Ninh Thuận, được coi là quê hương của ngài.

Sau hơn mười năm lên núi tu luyện, ngài được thần Yang ban tặng cho thanh long đao bat palidau thần thánh. Để sau đó trong giai đoạn trị vì, chẳng những ngài thu về phần đất đã mất, mà còn mang quân vào tận kinh đô Đại Việt chinh phạt. Chinh phạt thị uy, chứ không có ý định chiếm lấy, để đối phương đừng mong đoạt lại đất cũ nữa. Xong sứ mệnh, Po Bin Thwơr hóa thân về trời nau mưrup. Sự xuất hiện và hành động của nhân vật Chế Bồng Nga trong lịch sử Champa đã tạo nên thứ huyền thoại về sức mạnh từ chối sự chiếm hữu không phải là của mình.(7)

Đây không là một suy diễn lịch sử, mà là sự kiện có thực. Dân gian Cham truyền tụng câu chuyện về dòng họ Yang In. Kể rằng đây là dòng họ cực kỳ “khó chơi”. Ai mượn bất cứ đồ vật nào của họ mà quên trả, thì tức khắc người trong nhà sẽ mắc thứ bệnh lạ. Đã có nhiều sự việc kỳ bí xung quanh dòng họ này. Người bị nạn, chỉ cần nghe ông thầy phán là có vấn đề, gia đình mang “của” ném ra ngoài hàng rào hay lịch sự hơn – trả lại cho họ, thì bệnh tình chấm dứt ngay.

Chuyện là vậy. Sự thật, đây là dòng họ nổi tiếng liêm chính. Cả dòng họ tuyệt không xảy ra vụ ăn cắp. Làm quan thì không tham ô của dân; ngoài đường, của rơi không ai lượm; cửa ngõ khuôn viên nhà, tối ngủ không cần đóng. Nhưng cuộc đời, kẻ ngay thẳng hay bị lợi dụng. Thế là sau bao nhiêu lần chịu thiệt, dòng họ khấn thần Yang và phát đi lời nguyền độc địa: Ai lấy của ta mà phi tang, đời hắn sẽ tàn mạt.(8)

Biết thêm, do văn hóa Cham chưa trải qua kỹ thuật in ấn, nên có được một bản chép tay là điều khó khăn. Để tránh thất thoát, lời nguyền tương tự cũng thường được người Cham ghi ở cuối trang trong rất nhiều bản chép tay Cham xưa còn lưu lại.

Lời nguyền Champa từng có mặt suốt lịch sử vương quốc, và còn bàng bạc trong đời sống hôm nay. Champa chưa bao giờ lấn chiếm đất nước khác, chưa hề có ý định ở lại, di dân đến xây nhà cửa làm đất nước của mình. Không phía Bắc, không cả phương Nam – là mảnh đất lành, khi ấy còn khá trống, chiếm lấy dễ dàng như thể bóc hòn sỏi trong túi. Vậy mà Champa chưa bao giờ có ý định đến chiếm hữu. Ở đâu là đất Champa, ở đó họ xây tháp. Ngoài ra – không. Ta không tham của người, thì người chớ dại tham lam của ta.

Câu chuyện Ma Hời được truyền tụng trong dân gian ở vùng đất Quảng đã trở thành huyền thoại. Huyền thoại đi vào thơ. Chế Lan Viên đồng cảm với “muôn ma Hời sờ soạng dắt nhau đi” trong những đêm tối trời. Với Inrasara, Ma Hời là oan hồn người chết Ia o tơl, asal o jaik – nước không được mang lại, cái không được mang tới. Người Cham chết đi cần đến lễ hỏa táng, để chín miếng tinh cốt đến ngày lành tháng tốt bà con làm lễ đưa vào Kut. Chỉ khi đó, linh hồn họ mới được giải thoát, để họ vĩnh viễn về nhà mai sang. Đằng này, chúng vẫn còn lởn vởn ở đường biên cõi âm-dương, vất vưởng khổ sở.

Khác với Ma Hời là những sinh linh đã đứt bóng, Cham H’ri là người sống, nhưng đã lẩn trốn khỏi đời sống con người. Họ ẩn trong rừng sâu, cư trú giữa thế giới người và thú. Đó là loài dã nhân sống nơi rừng rú, có liên hệ mật thiết họ hàng với con người, bà con Cham lâu nay hiểu thế. Có nhiều huyền thoại về sinh vật này, đến không ít bà mẹ Cham kêu tên nó để nhát trẻ con. Nhà văn Trà Vigia hiểu khác. Đó là bộ phận cá thể Cham thất bại, từ bỏ thế giới loài người vào sống trong rừng thẳm, lâu ngày quên mất tiếng nói đồng loại.(9)

Như vậy, Cham H’ri là sinh vật dị kỳ nảy ra từ biến cố của lịch sử Champa trong khúc gẫy gập của định mệnh dân tộc này. Cũng như Ma Hời, Cham H’ri hiện diện, không gây khiếp đảm như Ma Ó, Ma Lai hay loài dã nhân, mà chỉ để nhắc nhớ, gây nỗi thương cảm và ngậm ngùi.

II. Văn hóa biển của Cham bổ khuyết cho hải sử Việt Nam

Việt Nam không có nền hải sử, một nhà nghiên cứu khẳng định thế. Không sai, khi ta chỉ nhìn hải sử Việt Nam từ phía Đại Việt. Trong khi nếu xem Việt Nam hiện đại gồm thâu cả vương quốc Champa cổ, vương quốc suốt 17 thế kỷ ngự trị gần trọn miền Trung Việt Nam ngày nay, thì vấn đề sẽ được khai mở. Từ đó việc truy tìm nền hải sử đất nước hình chữ S không là chuyện khó. Nhất là trong thời gian gần đây, khi vùng biển đảo Hoàng Sa, Trường Sa đang đặt thành vấn đề chủ quyền mang tính khu vực.

Nhìn xuyên suốt quá trình dựng nước và giữ nước, Đại Việt chỉ giỏi về phần đất liền, mà rất yếu về biển. Lịch sử “mở cõi” cũng là quá trình mở về đất liền, chứ người Việt chưa bao giờ thử làm cuộc viễn dương đi xa khỏi phạm vi “lộng” và “khơi”. Mà lộng và khơi đó, theo nhà nghiên cứu Từ Chi cho biết, “lộng” chỉ độ đâu ba cây số cách bờ, còn “khơi” cùng lắm là bảy cây số. Nghĩa là đầy hạn chế.(10)

“Vào nửa đầu thế kỷ XIX, kiến thức địa lý thế giới ở Trung Quốc và Việt Nam hãy còn hết sức hạn chế và tạp nhạp, ngay tờ quan báo do tỉnh Quảng Đông phát hành từ năm 1819 đến năm 1822 còn giải thích Bồ Đào Nha ở cạnh Malacca, mà Pháp và Bồ Đào Nha chỉ là một, hay nói một cách khác Pháp nằm kế cận eo biển Malacca!” (11)

Trung Quốc đã thế, người Việt trước đó cứ nghĩ học Trung Quốc là đủ, chứ chưa chịu nhìn xa hơn, đi xa hơn, để học các nền văn minh khác. Mãi đến thế kỷ XIX, ta mới bắt đầu rục rịch “sang Tây dương”. Mà Tây dương ấy, theo Vĩnh Sính, cũng đâu khoảng vùng Malacca! Sang Tây dương, Cao Bá Quát mới vỡ lẽ:

Tân Gia từ vượt con tàu

Mới hay vũ trụ một bầu bao la…

[Đề sát viện Bùi công “Yên Đài anh ngữ” khúc hậu – Đề sau khúc “Yên Đài anh ngữ” của quan Đô sát họ Bùi (Bùi Ngọc Quỹ). Trúc Khê dịch thơ].

Không đi biển, không có truyền thống “viễn dương” thì không có nền hải sử, là chuyện không lạ. Do đó, việc nhận diện văn hóa biển của vương quốc Champa cổ sẽ bổ trợ rất nhiều cho sự nhìn nhận thực thể Việt Nam.

Suốt 17 thế kỷ tồn tại, người Champa đã làm chủ Biển Đông, vùng biển người Trung Quốc mới gọi là biển Nam Hải, còn ta là thành Biển Đông.

“Cư dân Chăm cổ thường xuyên có mặt ngoài khơi, ngoài đảo xa. Vì thế họ đã có sự giao lưu kinh tế văn hóa với thế giới hải đảo Thái Bình Dương và Ấn Độ Dương”.(12)

Câu chuyện Po Tang Ahauk sinh ra, sống và chết đi với biển, cũng là một mảnh huyền thoại về văn hóa biển đáng giá(13). Trong khẩu ngữ Cham hôm nay vẫn tồn tại hạn từ liên quan đến biển. Nếu người Việt kêu: “trời đất ơi”, thì người Cham hoàn toàn khác: “trời biển ơi” lingik tathik lơy! Nghĩa là đời sống Cham đa phần gắn chặt với biển.(14)

Giữa tất cả mảnh vụn huyền thoại đó, sự có mặt của Cù Lao Chàm (cách cửa biển Đại Chiêm, nay là Cửa Đại 15km) là ca đặc biệt của lịch sử Đông Nam Á.

“Cù Lao Chàm với vị thế thuận lợi của mình đã vươn lên thành thương cảng số một của vương quốc Champa… Trên quãng đường dài từ Kra Isthmus (nam Thái Lan, bắc Mã Lai ngày nay) đến Canton (Quảng Châu – Trung Quốc) chỉ có một trạm dừng chân duy nhất là Chiêm cảng – Cù Lao Chàm, nơi có thể nghỉ ngơi, tích trữ lương thảo, nước ngọt và buôn bán, trao đổi hàng hóa… trước khi dong buồm thẳng sang Trung Quốc mà không cần phải ghé vào một số cảng ở miền Bắc Việt Nam. Thư tịch cổ của người Ả Rập thế kỷ IX (851–852) cho biết những thuyền buôn từ Tây Á sang Trung Quốc và ngược lại, thường ghé qua Cù Lao Chàm của Champa để lấy nước ngọt và trầm hương”.(15)

Vậy mà, mấy năm qua nhiều dấu vết lịch sử nơi hòn đảo này đang bị bôi xóa, bởi cả thời gian lẫn con người. Tháp Chàm ở trong khu vực quân sự trên đảo, hiện chỉ còn nền móng, dấu vết sẽ tiêu mất một ngày không xa, nếu không có chương trình phục chế. Nhiều giếng Chàm cổ đã bị vùi lấp… Khi những vết tích văn hóa biển của Cù Lao Chàm bị xóa sổ, chúng ta không thể tìm được cứ liệu lịch sử nào giá trị hơn để chứng thực cho chủ quyền biển đảo của đất nước Việt Nam hiện đại.

Việt Nam là một thể thống nhất từ ba vương quốc xưa gộp lại, đó là điều quý hiếm. Đất nước Việt Nam hiện hữu 54 dân tộc anh em với những nền văn hóa vô cùng đặc sắc, là điều hiếm hơn nữa. Nhận diện hiện thực này để biết rằng: Ba “vương quốc” và 54 dân tộc làm giàu sang nền văn hóa đa dân tộc Việt Nam, chứ không phải ngược lại. Chính sự thể này làm phong phú và đa dạng nền văn hóa Việt Nam. Trong đó, nói như Phạm Huy Thông:

“Văn hóa Champa, dù tiếp nối hay vượt lên văn hóa Sa Huỳnh nảy nở ở đây trước đó, là một cống hiến xuất sắc vào kho tàng văn hóa Việt Nam xưa và nay (…) và người Chăm là một gạch nối nối liền nước ta với Đông Nam Á Hải đảo, mà quan hệ nhiều mặt giữa đôi bên ngày càng trở nên mật thiết” (16)

Chương trình Sắc màu Lễ hội Katé – Ramâwan, một trong những chương trình nằm trong phương hướng hoạt động của Chi hội Dân tộc Chăm và được tổ chức hàng năm

Kết

Việt Nam “mở cõi” không phải về miền đất hoang, mà là mở vào hai vương quốc từng dựng nên nền văn hóa và văn minh phát triển cao. Chúng ta đến, và thụ hưởng. Dù hai nền văn minh đó đa phần chỉ còn là phế tích cùng những mảnh vụn, nhưng chúng là vô giá. Nhận diện được điều đó, chúng ta cùng trách nhiệm. Trách nhiệm bảo tồn và phát triển. Môi trường tự nhiên, và cả không gian văn hóa. Để tiếp tục cùng thụ hưởng.

Không thể khác.

Inrasara

————

Chú thích

(*) Về “huyền thoại nước thơ”: “Trong lời tựa tập Tinh sà kỷ hành của Phan Huy Ích, Ngô Thì Nhậm, sau khi khen thơ Việt Nam hay không kém gì thơ Đường, thơ Tống, người Việt Nam có tài phun châu nhả ngọc không kém gì Đỗ Phủ, Lý Bạch, đã hạ bút viết, giọng đầy kiêu hãnh: ‘thật đáng gọi là một nước thơ!” (Nguyễn Hưng Quốc, 1996, Thơ, v.v… và v.v…, Nxb Văn nghệ, Hoa Kỳ, tr. 18);

Về “huyền thoại lục bát thuần Việt”, xem: Inrasara, 2003, Văn hóa – xã hội Chăm, nghiên cứu & đối thoại, Nxb Văn học, 165-173);

Về khởi điểm của đất nước Việt Nam hôm nay, sử gia Tạ Chí Đại Trường đã nhiều lần chất vấn ráo riết về vị thế của vị vua huyền sử Hùng Vương trong: 2009, Bài sử khác cho Việt Nam, Nxb Văn mới, Hoa Kỳ. Trang mạng LeMinhKhai càng quyết liệt hơn nữa, khi viết: “…why do so many histories start with the mythical Hùng Kings and not mention the historical Bhadravarman? And how many historians of “Vietnam” can even read Bhadravarman’s fifth-century inscriptions in Sanskrit anyway? And how about all of the inscriptions in Cham? Many were written centuries before we have any evidence of writings by the Viêt” (“The Early History of the Eastern Part of the Southeast Asian Mainland”, http://leminhkhai.wordpress.com, 4/3/2012).

(1) Phan Khoang, 2001, Việt sử xứ Đàng Trong, Nxb Văn học, tr. 349-357.

(2) Trần Trọng Kim, 1971, Việt Nam sử lược, q.1, Trung tâm Học liệu xuất bản, tr. 167.

(3) Dohamide và Dorohiêm, 1965, Lược sử dân tộc Chàm, Hiệp hội Chàm Hồi giáo Việt Nam xuất bản, Sài Gòn, tr. 147-162.

(4) P.B. Lafont, 2007, Le Champa: Gesographie-Population-Histoire, Les Indes Savantes, France. Nguyễn Đình Tư, 1974, Non nước Ninh Thuận, Nxb Sống mới, Sài Gòn, tr. 65: Tên nước nay là Thuận Thành Trấn, người đứng đầu Thuận Thành Trấn được gọi là Phiên vương. Thế nhưng, đến thời Minh Mạng, tác giả này viết tiếp (Sđd, tr. 68): “Vua Minh Mạng thẳng tay đàn áp và khủng bố dân Chàm, khiến cho số nào chưa bị ngọn gươm oan nghiệt kết liễu cuộc đời, liền bỏ trốn qua Cambốt hay lên ẩn náu trên vùng Thượng. Đến đời Thiệu Trị (1840-1847), nhà vua mới hủy bỏ lệnh đàn áp và xuống chiếu phủ dụ, một số người Chàm mới hồi cư lập nghiệp và truyền hạ cho đến ngày nay”.

(5) Inrasara, 2006, Ariya Cham, Nxb Văn nghệ TPHCM, tr. 415.

(6) Trần Trọng Kim, Sđd, tr. 178-179. Bốn lần Chế Bồng Nga xua quân vào Thăng Long là: 1377, 1378, 1383 và 1389-1390.

(7) Inrasara, 2011, Văn học Chăm khái luận, Nxb Tri thức, tr. 50.

(8) Inrasara, 2013, Thả diều ở xứ nắng, Nxb Kim Đồng, tr. 50-54.

(9) Trà Vigia, 2008, Chăm Hri, Nxb Văn hóa Dân tộc.

(10) Tạ Chí Đại Trường, 2009, Sđd, tr. 23: “Triều đình Việt xuất thân từ “miền Dưới” như Trần, vẫn chỉ chú ý nhiều đến các đảo ven bờ như Vân Đồn, cho đến khi chúa Nguyễn kế tục phần đất Chiêm Thành mới mon men ra ngoài Hoàng Sa để đất được ghi vào bản đồ của người Âu, thế mà cũng phải đến triều Nguyễn mới có dấu hiệu chiếm lĩnh. Ý thức đại dương/ biển lớn đến muộn trong đầu óc người Việt…”; Đặng Thân, 2011, “Những góc nhìn lễnh loãng Đông & Tây khi đọc Đỗ Minh Tuấn”, Vanchuongviet.org.

(11) Vĩnh Sính, 2003, “Thử tìm hiểu thêm về chuyến đi công vụ ở Hạ Châu của Cao Bá Quát”, ERCT.com.

(12) Nguyễn Đức Hiệp, 2006, “Lâm Ấp, Champa và di sản”, Vanchuongviet.org.

(13) Inrasara, 1996, Văn học Chăm II – Trường ca, Nxb Văn hóa Dân tộc, tr. 271-279:

Urang hu sang si đih

Ppo ngap anih dalam tathik

Urang hu sang si dauk

Ppo ngap danauk dalam tathik

Người có nhà để ngủ

Pô cất chỗ trú giữa đại dương

Người có nhà để ở

Pô lập nơi ngụ giữa đại dương.

(14) Inrasara, 2011, Hàng mã kí ức, Nxb Văn học, tr. 316.

(15) Lâm Thị Mỹ Dung, 2012, “Cù Lao Chàm, chiều dày lịch sử và văn hóa”, vntimes.com.vn.

(16) Điêu khắc Chăm, 1988, Nxb Khoa học Xã hội, “Lời giới thiệu”.

31/01/2023 0 comments

Biên khảo Chuyên đề / Số đặc biệt

Nguyễn Hưng Quốc: Báo Tết và văn hóa Tết

by 20/01/2023

written by

Bìa báo xuân Sài Gòn thập niên 1950,nguồn VNExpress

Từ thập niên 1930, báo Tết đã trở thành một hiện tượng nổi bật trong sinh hoạt mừng xuân của người Việt Nam. Bên cạnh những “thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ”. Bên cạnh những “cây nêu, tràng pháo, bánh chưng xanh”. Bên cạnh? Không phải. So với các món Tết cổ truyền vừa kể, vị thế của báo Tết quan trọng hơn nhiều. Ngày nay, cây nêu, câu đối đỏ hay dưa hành chỉ còn là những kỷ niệm, có khi thật xa vời, hun hút nằm ngoài trí nhớ của nhiều người Việt Nam. Riêng pháo thì, từ nhiều năm rồi, bị cấm; và thịt mỡ thì dần dần, cùng với đà phát triển của kinh tế, không còn là một giá trị điển hình cho ngày Tết nữa. Trong khi đó báo Tết không những không suy giảm mà càng ngày càng phát triển, từ trong nước ra đến hải ngoại. Đâu đâu cũng có báo Tết. Báo chuyên nghiệp ra số Tết đã đành. Ngay cả các đặc san của các hội đoàn cũng chọn dịp Tết để ra báo như để cố góp vào cái rừng báo Tết vốn đã rậm rạp của người Việt bằng chút hương hoa địa phương.
Tôi không biết ở các nước khác thế nào, chứ riêng tại các quốc gia nói tiếng Anh, rõ ràng là người ta không có thói quen làm báo Tết. Ngay cả đầu năm 2000 và đầu năm 2001, thời điểm kết thúc và mở đầu không những của một thế kỷ mà còn của cả một thiên niên kỷ, các tờ báo lớn tại Mỹ, Anh, Úc và Canada… cũng chỉ phát hành những phụ trương mong mỏng tổng kết những sự kiện và những nhân vật nổi bật nhất trong một số lãnh vực nào đó mà thôi. Hoàn toàn không có những số báo Tết hay những giai phẩm xuân như ở ta. Bởi vậy, trong chừng mực nào đó, một cách dè dặt, chúng ta cũng có thể nói báo Tết là một hiện tượng khá đặc thù của Việt Nam.
Cái đặc thù ấy không chừng xuất phát từ tham vọng làm… văn chương của những người làm báo. Nên lưu ý là báo Tết thường gắn liền với các nhật báo hoặc tuần báo. Các tạp chí ra hàng tháng hay nhiều tháng, nếu có số Tết, cũng chỉ là một cách gọi tên cho tiện và cho… vui; thực chất chúng cũng chỉ là một thứ giai phẩm khá bình thường, may lắm, thoáng chút hương xuân ở đôi bài tổng luận hay phỏng vấn. Những số báo Tết tiêu biểu nhất thường được tìm thấy ở những người làm báo thực sự. Có thể xem báo Tết như một thứ đại yến của những tờ báo tin tức và thời sự: đó là dịp để những người quanh năm tất bật với những tin vắn tin dài có thể ngồi xuống làm… thứ văn chương mà họ tin là nghiêm túc. Với bìa cứng và được bấm gáy cẩn thận, số báo Tết được xem như một sự hoá thân: từ báo, nó trở thành tạp chí; từ tin tức, nó trở thành nghệ thuật; từ giải trí, nó trở thành văn chương; từ việc đáp ứng những nhu cầu bức thiết nhưng rất phù du hàng ngày, nó trở thành một thứ tác phẩm có thể được lưu giữ lâu dài trên các giá sách. Những sự hoá thân ấy có tác động thăng cấp về tâm lý: với các số báo Tết, một nhà báo thích thú với chữ nghĩa có thể tự cảm thấy mình là một nhà văn hay một nhà thơ; một nhà báo khác say mê bình luận tin tức có thể tự cảm thấy mình là một nhà… bình luận chiến lược, hoặc thậm chí, một nhà chiến lược…

Tuy nhiên, trên thực tế, ý nghĩa văn chương và nghệ thuật của các số báo Tết ấy rất mong manh.

Trước đây, về phương diện nghệ thuật, các số báo Tết có một đặc điểm nổi bật là in màu nên trông rực rỡ hơn hẳn các số báo thường. Nhưng khi phần lớn các số báo thường cũng được in màu, ít nhất là ở cái bìa, thì vẻ rực rỡ không còn là một tín hiệu của Tết nữa. Đó là chưa kể, loại bỏ yếu tố màu sắc ra, hình ảnh in trên các bìa báo Tết thường khá giống nhau: hoặc hình thiếu nữ hoặc hình ông bà cụ già với cháu nhỏ trong y phục cổ truyền, hoặc hình một vật gì đó gắn liền với ngày Tết: hoa, cây nêu, pháo, bánh chưng, v.v… Đại khái thế. Rất ít có sự thay đổi. Mà hình như người ta cũng ngại thay đổi: Tết đồng nghĩa với truyền thống.

Văn chương của báo Tết cũng thế. Cũng ngại thay đổi. Ngại thay đổi từ đề tài trở đi: Bài vở khác nhau, các cây bút cộng tác khác nhau, nhưng hầu như tờ báo Tết thực sự là báo Tết nào cũng có những phần mục y như nhau. Bao giờ cũng có phần tổng kết tình hình trong năm. Nghiêm túc thì người ta viết bài tổng kết ấy dưới hình thức tiểu luận. Nặng tinh thần giải trí thì người ta viết dưới hình thức sớ Táo quân. Nhiều báo còn cụ thể hoá tình hình trong năm bằng cách chọn ra những thành tích xuất sắc và những gương mặt tiêu biểu nhất để biểu dương. Hơn nữa, người ta còn đi xa hơn trong việc tổng kết bằng cách nhìn lại toàn bộ những năm mang cùng tên con giáp trong suốt lịch sử, từ đó, có những bài như “Những năm Ngọ trong lịch sử”, “Những năm Thìn trong lịch sử”, v.v… Đi kèm với những bài như thế bao giờ cũng có những bài viết khác tìm hiểu những đặc điểm của những con vật được chọn đặt tên cho năm: chuột, trâu, cọp, rồng, rắn, ngựa, dê, khỉ… Với những đề tài như thế, người ta không thể tránh khỏi sự trùng lặp trong nội dung. Gắn liền với một con vật nào đó thường chỉ có một số chuyện nhất định, kiểu: con ngựa trong ca dao, tục ngữ; con ngựa trong hội hoạ; con ngựa trong văn chương; con ngựa trong thế giới sinh vật học, v.v… Một số không ít những bài viết ấy sẽ được in lại hoặc xào nấu lại trong một chu kỳ cố định: 12 năm. Bởi vậy, tuy năm nào chúng ta cũng có hàng trăm tờ báo Tết, những giai phẩm xuân dày cộm và lộng lẫy, số lượng những tác phẩm về Tết có giá trị, cả trong lãnh vực sáng tác lẫn lãnh vực nghiên cứu, rất hiếm, hiếm một cách rất đáng kinh ngạc. Khi nào cần tìm một bài thơ thật hay về mùa xuân ư? Thì chúng ta lại phải quay về với Vũ Đình Liên, với Đoàn Văn Cừ, với Hàn Mặc Tử và Chế Lan Viên những năm trước 1945 xa xôi. Khi nào cần tìm một số công trình nghiên cứu nghiêm túc và khả tín về phong tục tết nhất ư? Thì chúng ta lại phải quay về quá khứ, với Toan Ánh hay Vương Hồng Sển trước năm 1975, hay có khi xa hơn nữa, tận thời Phan Kế Bính, trước năm 1930.
Biết thế, nhưng người Việt Nam nói chung vẫn cứ yêu báo Tết. Giới làm báo yêu báo Tết: Tết, không có số báo đặc biệt, họ cảm thấy như thiếu thiếu một cái gì. Giống như những người bình thường thiếu một chậu hoa, một gói bánh chưng hay một đòn bánh tét. Giới viết văn và làm thơ cũng yêu báo Tết: rất nhiều người quanh năm không viết lách được gì cũng cố góp mặt trên trang báo Tết một bài thơ hay một tiểu phẩm gì đó. Nhiều người chuẩn bị cho báo Tết khá kỹ: ngay từ giữa năm, lúc, trừ Úc, đang còn trong mùa hạ hoặc mới vừa chớm thu, họ đã nắn nót những bài thơ nặng trĩu nỗi hoài hương và hoài cổ trong không khí giao thừa lạnh lẽo ở xứ lạ quê người. Một số người cẩn thận và cũng ngây thơ hơn, ghi chú dưới bài thơ dòng chữ đầy tính… hư cấu, kiểu “Viết giữa đêm giao thừa… 2002”, trong khi trên thực tế, bài thơ ấy đã được làm và gửi đến toà soạn từ giữa năm… 2001. Độc giả, cầm đọc bài thơ với câu ghi chú như thế cả một, hai tháng trước đêm giao thừa, cũng không lấy gì làm khó chịu. Người ta dễ dàng xem đó như một thứ nghi thức. Thật ra, với họ, ngay chính việc mua tờ báo Tết cũng gần như một nghi thức: tờ báo, giống như một gói mứt; mua, chưa chắc đã ăn, nhưng không mua thì không an tâm. Mua báo Tết, có khi chỉ liếc sơ qua, nhưng nếu không mua, cứ e hương vị ngày Tết nhạt đi một chút.

Thành ra, có thể nói, với người Việt Nam, báo Tết là một hiện tượng văn hoá.

Đó là thứ văn hoá hội hè. Đặc điểm đầu tiên của văn hoá hội hè là tính chất tập thể, ở đó, ngay sự hiện diện đã là một ý nghĩa. Không cần biết ai hiện diện, chỉ cần biết là nhiều người hiện diện. Bởi vậy số báo Tết nào người ta cũng cố lôi kéo thật nhiều người tham gia. Nếu không tham gia được với tư cách tác giả thì cũng tham gia với tư cách những người được phỏng vấn. Mà các cuộc phỏng vấn chỉ cần đa dạng chứ không cần chuyên sâu. Mỗi người thường được hỏi vài ba câu, thật ngắn. Trả lời sao cũng được. Ở đây chất lượng không quan trọng: điều quan trọng nhất là mỗi người một giọng để tờ báo có không khí đình đám.

Đình đám thì phải… vui. Hầu hết những người làm báo Tết đều ý thức rất rõ là tờ báo của mình được đọc trong không khí Tết, lúc mọi người chỉ muốn tận hưởng những gì thảnh thơi và may mắn nhất. Do đó, người ta thường né tránh những đề tài và những phong cách quá nặng nề. Hí hoạ, thơ, truyện cũng như những bài phóng sự hài hước và phóng sự ngắn được đặc biệt ưa chuộng.

Nhưng đặc điểm nổi bật nhất ở các tờ báo Tết chính là nền văn hoá nhìn lại. Báo Tết, thực sự là báo Tết, trong cảm quan của cả người viết lẫn người đọc, bao giờ cũng là một sự nhìn lại, hoặc chủ yếu là một sự nhìn lại. Nhìn lại một năm. Nhìn lại một giáp. Nhìn lại một thế kỷ. Nhìn lại những thành công và những thất bại của một đất nước hoặc một lãnh vực nào đó. Nhìn lại những nếp cũ, những tục cũ. Nhìn lại những vang bóng một thời. Nhìn lại. Số báo Tết nào cũng thường nặng trĩu quá khứ và cũng man mác tâm sự u hoài.

Thì cũng hay thôi. Mỗi số Tết là một dịp ôn bài. Ôn tập thể. Và thú vị. Như nhắp một hớp trà hay nhâm nhi một miếng mứt. Có lẽ phần lớn những kiến thức của chúng ta về phong tục tập quán của dân tộc cũng như những dấu mốc quan trọng trong lịch sử đất nước nếu không đến từ, thì cũng được củng cố bởi, các dịp ôn bài như thế. Không có chúng, khó có thể tưởng tượng là đến hơn nửa cuộc đời, chúng ta vẫn nhớ đến những sự tích bánh chưng bánh dày hay những câu chuyện ngồ ngộ liên quan đến các giống vật được chọn đặt tên cho từng năm như chó, mèo, ngựa, khỉ, rắn, rồng, v.v… Bài thơ “Ông đồ” của Vũ Đình Liên được nhiều người ghi nhớ hơn nhiều bài thơ khác có lẽ một phần lớn cũng là nhờ báo Tết. Tên tuổi của Đoàn Văn Cừ, một nhà thơ thời 1930-45, tác giả của một số bài thơ về Tết nổi tiếng, còn lại mãi có lẽ chủ yếu cũng nhờ báo Tết.

Những việc “ôn bài” dưới hình thức báo Tết như thế không phải chỉ có ích lợi là giúp bồi bổ kiến thức của mọi người. Quan trọng hơn, chúng còn giúp tạo nên một thứ ký ức tập thể chung cho cả dân tộc, khiến cho người Việt Nam thuộc bất cứ địa phương hay bất cứ thế hệ nào cũng đều có một số hình ảnh khá giống nhau và một số khái niệm khá giống nhau về đất nước. Chính những ký ức tập thể như thế đã góp phần hình thành nên những ý niệm về cái gọi là bản sắc văn hoá; và bản sắc văn hoá, đến lượt nó, lại điều kiện hoá cách suy nghĩ cũng như cách hành xử của từng cá nhân.

Có thể nói, ở Việt Nam, ký ức có vai trò quan trọng hơn hẳn lịch sử. Thật ra, ở một góc độ nào đó, ký ức và lịch sử là một: lịch sử là thứ ký ức tập thể đã được gạn lọc và lưu giữ bằng một phương tiện vật lý nằm ngoài bộ nhớ của từng cá nhân. Đó là thứ ký ức được ghi lại. Lịch sử được viết theo phong cách hàn lâm (academic history), nói theo Lutz Niethammer, là thứ ký ức tập thể trong một thời đại khoa học. Tuy nhiên, chính việc ghi lại ấy đã làm cho lịch sử ít nhiều khác biệt với ký ức. Được ghi chép tức là được gạn lọc: lịch sử nào cũng ít nhiều chịu sự chi phối của các thế lực khác nhau trong xã hội, chủ yếu là các thế lực đang nắm vai trò thống trị, nói như ai đó, trong một câu nói đã thành châm ngôn: lịch sử được viết bởi những kẻ chiến thắng. Hơn nữa, được ghi chép, lịch sử, một mặt, sẽ còn lại với thời gian, nhưng mặt khác, lại bị tách ra khỏi sự sống vẫn còn đang tiếp tục vận động. Những yếu tố này làm cho lịch sử trở thành một cái gì bất toàn và đầy nghi vấn. Theo Maurice Halbwachs, trong khi ký ức tập thể về quá khứ được chia sẻ trong cả cộng đồng, lịch sử chỉ là kết quả của những công trình nghiên cứu dành cho một thiểu số; trong khi ký ức tập thể vô cùng đa dạng, lịch sử chỉ có một. Nhưng cũng từ hiện tượng được ghi chép, lịch sử có một đặc điểm rất tích cực: được ghi chép là được có cơ hội xác minh và bổ sung, nhờ thế, có nhiều triển vọng gần với sự thực hơn là những ký ức được lưu giữ trong từng cá nhân riêng lẻ và đầy chủ quan. Từ khoảng giữa thập niên 1970 trở lại đây, giới nghiên cứu không còn cố gắng tìm cách đối lập ký ức và lịch sử nữa mà họ xem ký ức như một hình thức bổ sung cho lịch sử. Bổ sung ngay trong ngành sử học: bên cạnh khái niệm lịch sử thành văn quen thuộc, xuất hiện khái niệm lịch sử truyền khẩu (oral history). Bổ sung trong lãnh vực xã hội, chính trị và văn hoá: từ những ký ức tập thể của dân chúng, giới nghiên cứu có thể khám phá ra cách thức con người diễn dịch và nhào nặn lại quá khứ, cách thức quá khứ tác động lên hiện tại và phần nào, cả tương lai nữa.

Bổ sung. Dù được chú ý đến mấy, ký ức cũng chỉ đóng vai trò bổ sung cho lịch sử mà thôi. Nó không thể thay thế lịch sử. Lịch sử có tính thiên vị? Đồng ý. Nhưng ký ức, dù là ký ức tập thể, cũng không công bình hơn chút nào. Đằng sau, có khi xa lắm đằng sau hành động nhớ và quên của một cộng đồng bao giờ cũng tiềm tàng một thái độ chính trị nhất định: người ta thường chỉ nhớ những gì họ muốn nhớ và quên những gì họ muốn quên. Hơn nữa, hình thức thành văn của lịch sử là điều kiện để phát triển tầm nhìn có tính tổng hợp và khái quát: Những khái niệm trừu tượng như phong kiến, tư bản, cộng sản, cách mạng, quân chủ, dân chủ, đa nguyên, v.v… chỉ có thể ra đời trên cơ sở của lịch sử. Ký ức, ngược lại, chỉ làm người ta quanh quẩn mãi trong những cái cụ thể gần gũi và nhí nhách.

Ký ức tập thể, muốn tồn tại lâu dài, phải gắn liền với các câu chuyện kể. Một nền văn hoá được xây dựng chủ yếu trên nền tảng của ký ức nhất thiết là một nền văn hoá mang tính tự sự (narrative culture). Văn hoá Việt Nam, cho đến nay, là một nền văn hoá như thế. Lịch sử, bất kể là lịch sử gì, với chúng ta, chỉ là một chuỗi chuyện kể liên miên theo trình tự thời gian. Sáng tác, bất cứ thuộc thể loại gì, từ văn xuôi đến văn vần, từ một thiên tiểu thuyết đến một bài thơ, với chúng ta, cũng là một cách kể chuyện, hoặc những câu chuyện đầy biến cố liên quan đến đời sống chính trị, xã hội của các nhân vật, hoặc những câu chuyện ngăn ngắn, nho nhỏ, liên quan đến đời sống tâm tình, với những ước mơ và những thất vọng, những nhớ nhung và những khắc khoải, những đắng cay và những giận hờn… của chính người cầm bút. Phê bình, với chúng ta, cũng lại là một cách kể chuyện: kể lại câu chuyện xảy trong tác phẩm mình phê bình hoặc kể lại những gì mình cảm, mình nghĩ, mình liên tưởng nảy sinh từ tác phẩm ấy. Cả đến văn lý thuyết, với chúng ta, ở một mức độ nào đó, cũng là một cách kể chuyện: kể về một vấn đề, về những tranh luận chung quanh một vấn đề, về những chi tiết nhằm minh hoạ cho vấn đề ấy. Ở đó có rất ít những sự phân tích. Càng ít hơn nữa những cách nhìn có sức tổng hợp với những khái niệm trừu tượng và mang tính khái quát cao.

Đã đành dân tộc nào vào thuở sơ khai khi chưa có chữ viết hoặc chưa có điều kiện in ấn cũng đều yêu chuộng hình thức chuyện kể. Tuy nhiên, hình như ở Việt Nam, lòng yêu chuộng ấy sâu đậm một cách khá đặc biệt. Sâu đậm đến độ, với người Việt Nam, quá khứ không có gì khác hơn ngoài các câu chuyện kể. Chúng ta phá hoại không thương tiếc các di tích lịch sử; chúng ta hờ hững với những gì có khả năng trở thành di tích lịch sử; chúng ta chỉ yêu các câu chuyện kể. Chúng ta kể đi kể lại không biết mệt mỏi từ chuyện Lạc Long Quân lấy Âu Cơ đến Trọng Thuỷ phản bội Mỵ Nương, chuyện Thánh Gióng nhổ tre đánh giặc, chuyện Trưng Trắc trả thù chồng, chuyện Triệu Trinh Nương vú dài ba thước, chuyện Trần Quốc Toản bóp nát trái cam trong tay, v.v…

Không phải không có khía cạnh tích cực: Theo tôi, chính việc chia sẻ niềm tin và sự say mê đối với các câu chuyện kể ấy đã góp phần tạo nên sự thống nhất của dân tộc Việt Nam, để từ Nam chí Bắc, từ trong nước ra đến hải ngoại, từ già đến trẻ, từ trí thức đến bình dân, ở đâu người Việt Nam cũng có một sự tưởng tượng chung, từ đó, ngỡ chừng như có một quá khứ chung, một cội nguồn chung. Nói một cách khái quát hơn, cái gọi là dân tộc Việt Nam, đặc biệt là cái gọi là dân tộc tính của Việt Nam, thực chất là một số câu chuyện kể chung.

Đẩy vấn đề lên một tầm khái quát như vậy, chúng ta gặp một số lý thuyết gia hậu hiện đại, những người xem những khái niệm hết sức căn bản như tổ quốc, sắc tộc, bản sắc, v.v… không phải là những gì có sẵn mà chỉ là những gì được tạo ra, hơn nữa, không ngừng được tái tạo qua thời gian. Hay, nói như Werner Sollors sắc tộc chỉ là một chuỗi những sự hư cấu có tính tập thể (a set of collective fictions); nói như Benedict Anderson, tổ quốc chỉ là một cộng đồng tưởng tượng (imagined community); và như Homi Bhabha, tổ quốc là những gì được kể lại.

Những gì được kể lại ấy hẳn đã thuộc về quá khứ. Tuy nhiên, qua việc kể, những di tích đầy huyễn tưởng của quá khứ ấy lại tác động lên việc hình thành những giá trị văn hoá làm mẫu số chung trong xã hội để căn cứ theo đó, mọi người đánh giá các hiện tượng chung quanh, và chọn lựa cho mình những cung cách hành xử được xem là đúng đắn nhất. Nói cách khác, cái được kể sẽ dần dần được nội tâm hoá và đến một lúc nào đó, trở thành khuôn thức để hình thành nhân cách và tính cách của chúng ta: từ những người kể chuyện, chúng ta bị biến thành những người được kể, thành các nhân vật. Đây mới chính là điều đáng ngại: ở tận đầu thế kỷ 21, thật chẳng có gì vui khi cứ phải tiếp tục làm những nhân vật dễ thương nhưng rất đơn giản, đơn giản đến độ ngây ngô, như trong các câu chuyện cổ tích ngày nào.

Chính vì vậy, mỗi lần cầm các tờ báo Tết, tôi vừa mừng vừa cảm thấy có cái gì như là ngài ngại.

Nguyễn Hưng Quốc

(Trích từ cuốn “Văn hoá văn chương Việt Nam”, Lotus Media tái bản 2022)

20/01/2023 0 comments

Biên khảo Chuyên đề / Số đặc biệt

Inrasara: Người Cham ăn Tết như thế nào

by 20/01/2023

written by

Cham là dân tộc ham chơi. Trà Vigia viết bỡn:

“Chàm làm là làm chơi, chơi thì chơi thiệt“.

Chuẩn không cần chỉnh luôn. Tôi hơi khác, hơn mươi năm trước, ở tập thơ Lễ Tẩy trần tháng Tư, tôi viết:

Văn hóa Champa là văn hóa đùa vui

Chịu chơi cả trong đau khổ.

Câu thơ được một nhà nghiên cứu dùng làm đề từ cho công trình của mình. Vậy ta thử xem Cham chơi Tết như thế nào nhé.

Pangdurangga gồm hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận bốn thập niên trước, khi mùa mai vạn thọ vàng rực núi đồi, là chúng tôi biết Tết đến. Cả rừng mai vạn thọ, trải dài hơn ngàn mẫu khoảng rừng thưa vùng Vĩnh Hảo. Lên trên nữa là mai núi. Cũng bạt ngàn. Kể rằng, sẵn trời ban tặng nguồn suối thiên nhiên, khi xưa vua Chế Mân cho trồng hai loại mai để cùng công chúa Huyền Trân du xuân. Ông vua hào hoa này chưa hưởng trọn mùa mai, đã đi biệt, mang theo luôn bí ẩn cuộc tình đẹp đầy éo le vào đêm mờ lịch sử.

Ông đi, rừng mai ở lại. Ở lại suốt bảy thế kỉ cho đến giữa thập niên 1990, khi chương trình triệt phá rừng của ta hoàn tất, thì cây mai cuối cùng cũng làm cuộc chia li không hẹn ngày về.

Ramưwan của Cham Bà-ni. Hình do tác giả cung cấp

Cham có hai cái Tết riêng. Ramưwan được coi là “Tết” của người Cham Bà-ni, còn Katê là “Tết” chung của cộng đồng Cham Ninh Thuận và Bình Thuận. Kêu Katê là tết của Cham Bà-la-môn là trật lất. Lễ Katê, cộng đồng Cham lên tháp cúng tế Nam thần, mà Pô Yang là các vị vua được thần hóa, chớ vua Champa có riêng gì của Bà-la-môn đâu, là của chung đấy chứ.

Trật là vậy. Trật nữa, khi ta coi Ramưwan hay Katê là Tết Cham.

Là sao? Katê nhằm tháng Bảy Cham lịch, còn Ramưwan là tháng Chín lịch Islam. Nó không là tết, mà chính Rija Nưgar lễ đầu năm Cham lịch mới là tết đích thị. Từ ý nghĩa của lễ cho đến thời điểm, nữa – lễ diễn ra khắp palei Cham từ Bà-la-môn cho chí Bà-ni, vào đúng ngày giờ.

Múa roi trong lễ Rija Nưgar. Hình Inrajaya

Dẫu sao, người Cham đụng Tết là… ăn là chơi, dù đó là Katê, Ramưwan hay Rija Nưgar. Ramadan chẳng hạn, là tháng chay tịnh của Islam, về đến đất Pangdurangga, người Cham biến nó thành Ramưwan một dịp lễ cúng ông bà tổ tiên và… nhậu nhẹt, việc chay tịnh cứ để cho các vị chức sắc lo. Thế mới ra Cham!

Nhìn sang việc thờ cúng. Ngay thế kỉ thứ II, người Cham xem Pô Inư Nưgar – Bà Thiên Y Ana là người tạo lập xứ sở. Vị trí thờ phượng luôn được đặt ở hàng đầu. Đến thế kỉ XIV, khi Hồi giáo nhập địa Champa và tạo được thế đứng, vị trí này được nhường lại cho Allah. Bà con coi Ngài là đấng sáng tạo vũ trụ, trong khi Pô Inư Nưgar chỉ được xem là người tạo lập xứ sở. Ai nhất thì tôi thứ nhì…!

Trong các cuộc lễ, người Cham Bà-la-môn giáo mở ngõ cúng bái cả các vị thánh trong kinh Koran. Rồi khi có xung đột ý hệ Hồi giáo – Bà-la-môn giáo trong lịch sử, tổ tiên Cham đã biết hóa giải và hòa giải chúng. Ngoài ra người Cham còn tiếp nhận một hệ phái mới là Mưdwơn, phục vụ cho cả hai phía: Cham Bà-la-môn giáo và cả Cham Bà-ni. Rất ư là hòa đồng.

Trong lễ lớn là Ramưwan (tháng Chín chay tịnh), hình ảnh thoáng mở đẹp nhất của tôn giáo-tín ngưỡng Cham là khi từng đoàn cô gái Cham Bà-la-môn giáo đội ciêt [giỏ đan bằng lát] bánh trái cúng dường Sang Mưgik Bà-ni. Thành kính và trang trọng. Rồi sau Rija Nưgar, bà con Cham bên Bà-la-môn giáo thỉnh mời các vị thầy Acar về tận nhà hành lễ. Lạ!

Lạ mà đẹp.

Rước Y trang Thần trong lễ Katê – Hình Nguyễn Á.

Katê chả khác. Ngày đầu là lễ đón Y trang vua thần, ngày thứ hai lên tháp, ngày thứ ba là Katê làng và gia đình. Sau đó nguyên cả tháng Cham ăn chơi, hát múa. Tôi hay nói đùa, một ông Cham không biết hát thì còn nghi ngờ, chớ một nữ Cham mà không biết múa, dứt khoát không là Cham xịn.

Không dừng tại đó, gặp Nguyên đán Cham cũng ăn tết luôn.

Hơn hai thế kỉ sống xen cư với người Việt, bà con Cham coi như Tết của mình. Đây chỉ là hành xử tự phát, một tự phát có nguồn gốc từ ý thức hay vô thức cộng đồng, tồn tại mãi đến hôm nay.

Tết, mấy bà mẹ Cham đội giạ nếp, xách cặp gà qua ăn Tết Việt cùng hay khác làng có quan hệ quen biết hoặc làm ăn buôn bán. Ăn Tết đã đời rồi còn có quà bánh mang về nữa. Nhất là sắp trẻ, cũng háo hức đón Tết. Mừng dựng nêu, đốt pháo – xưa; hoặc đạp xe xuống phố, qua khu vui chơi giải trí – nay. Tết như có thêm ngày hội. Còn với người lớn, mùa Tết nhằm ngày vụ vừa xong nên con người cũng không tiếc nhau lời chúc, quà tặng.

Chúng tôi nói đùa nhau Cham hân hạnh đón đến bốn cái Tết mỗi năm là vậy: Katê (nhằm tháng Bảy lịch Cham) chung cho cộng đồng Cham, không phân biệt tín ngưỡng-tôn giáo, Ramưwan Tết của Cham Bà-ni vào tháng Chín Hồi lịch, Tết Tây, và sau cùng là Tết Ta. Thế hệ trẻ chúng tôi vui hưởng tinh thần mở ấy.

Tinh thần mở ấy có lẽ được người Cham thể hiện rất đẹp qua ứng xử hàng ngày, lộ bày rõ nhất trong các dịp lễ, tết của đồng bào khác tộc, khác tôn giáo – tín ngưỡng.

Nó chính là một nét đẹp văn hóa truyền thống.

Đấy là nói Tết nhà quê, chứ Tết thành phố thì khác.

Ba mươi năm sau, tôi cơ hội ăn Tết người bạn văn thân tại Bình Chánh, thành phố Hồ Chí Minh. Vẫn mâm cỗ đầy, hấp dẫn ra phết, tuy nhiên chủ nhà chỉ dọn lên mà không mời khách. Kỳ thế chứ! Năm trước, anh bạn văn ở Bình Thạnh “ăn Tết” cũng hệt vậy. Vài ly rượu, lại là rượu Tây với ít bánh mứt, thêm lời chúc năm mới nữa. Ngoài ra: không gì hơn, không gì khác! Tôi đèo bà xã về mà bụng đói meo.

Hay Tết ở thành phố nó thế? Hèn gì, Tết là mọi người đổ xô về quê.

Cứ nhớ cái Tết nhà quê. Có dựng nêu, có ngồi canh nồi bánh tét… Và nhất là, có rất nhiều màu áo mới đưa hồn mình trôi lang thang về cõi bé thơ.

Inrasara

20/01/2023 0 comments

Biên Khảo Học Thuật

Hoàng Đình Tạo: Giá trị tự do dân chủ luôn bị thử thách qua lịch sử

by 30/12/2022

written by

I. GIÁ TRỊ TỰ DO DÂN CHỦ

A. TƯ TƯỞNG CÁC HỌC GIẢ THẾ KỶ ÁNH SÁNG

Vào thế kỷ 17,18 các tác giả tinh hoa về chính trị học đã liên tiếp đưa ra những tư tưởng khai phá mới về chính quyền và công dân, mang lại một trào lưu sinh động và cách mạng cho hai tầng lớp cai trị và bị trị .

Thomas Hobbes (1588–1679)
Sớm nhất là Hobbes. Ông ta chủ trương chỉ có khế ước xã hội giữa các công dân với nhau về các quyền tự nhiên. Nhưng sự thỏa thuận này được nhà cầm quyền điều phối, chứ không phải khế ước giữa nhà cầm quyền và công dân. Công dân chỉ tuân lệnh hay là chết. Ngay cả tôn giáo cũng phải lệ thuộc vào chính quyền. Hobbes vẫn ưa thích chế độ vương quyền hơn hết .

John Locke (1632–1704)
Theo Locke, thì các quyền tự do căn bản của con người không thể bị tước đoạt hay từ bỏ bởi công dân. Ông đồng ý với Hobbes về khế ước xã hội. Vì cuộc sống rất tàn bạo, và để bảo đảm an bình trong xã hội, do đó công dân cần khế ước xã hội. Nhưng khế ước này không những không riêng giữa các công dân mà còn giữa công dân với chính quyền. Những quyền này, giới hạn quyền lực nhà vua. Nhiệm vụ của nhà vua là hỗ trợ cho việc thực thi và bảo vệ các quyền này. Nếu chính quyền vi phạm khế ước xã hội, thì người dân có quyền nổi dậy để thiết lập một chính quyền mới. (Tư tưởng này được T. Jefferson làm nên tảng trong Tuyên Ngôn Độc Lập Hoa Kỳ). Ông ca tụng chế độ quân chủ lập hiến Anh quốc. Với hai viện lập pháp, quý tộc và thứ dân. Một thủ tướng nắm hành pháp và hệ thống tự pháp độc lập. Ông cho rằng đây là một chế độ lý tưởng nhất vi ba quyền độc lập và kiểm soát lẫn nhau ngăn ngừa tiếm quyền. Ông cũng lên tiếng bảo vệ các quyền tự do tư tưởng, tự do ngôn luận, tự do tôn giáo; ông cũng mạnh mẽ bảo vệ quyền cư trú.

Charles Montesquieu (1689–1755)
Trong “Tinh Tuý của Luật Pháp”, ông cho rằng, con người vốn nhút nhát nhưng vì nhu cầu lương thực và để tránh chiến tranh và bạo lực, con người đã kết hợp với nhau cùng sống trong xã hội. Nhờ vậy con người dần dần mất đi sự sợ hãi và yếu đuối . Ý thức bình đẳng trong xã hội mang đến tình trạng xung đột giữa công dân và chính quyền. Mục tiêu chính quyền là giữ pháp luật và trật tự cùng bảo vệ các quyền tự do. Ông chống lại chế độ quân chủ toàn trị, và ủng hộ chế độ quân chủ lập hiến Anh quốc.

J.J. Rousseau (1712–1778)
Theo ông trong trạng thái tự nhiên, thì chính quyền phải tìm cách bảo vệ tất cả các quyền tự do của người dân. Từ đó công dân gia nhập vào khế ước xã hội. Những quyền tự do này, công dân có thể từ bỏ cho xã hội chứ không phải cho nhà nước. Nó còn được gọi là Ý Chí Tổng Quát. Dựa vào đó cộng đồng làm luật vì mục tiêu tốt đẹp cho cộng đồng. Ý chí công dân không phải được quyết định bởi các dân biểu, mà là dân chủ trực tiếp qua đầu phiếu.

Tocqueville (1805–1859)
Ông ta không thuộc thế kỷ ánh sáng, nhưng ông khai sáng luật đối chiếu. Ông cho chúng ta cái nhìn từ một học giả và chính trị gia Pháp về nền dân chủ Hoa Kỳ qua tác phẩm “Nền dân chủ Hoa Kỳ”. Theo ông:
Hoa Kỳ đi tiên phong trong việc thực thi quyền bình đẳng. Bình đẳng trước pháp luật, bình đẳng trong đầu phiếu.
Cá nhân chủ nghĩa: vì không ai tốt hơn ai, phải tự mình tìm lý lẽ, không theo truyền thống hay sự khôn ngoan của ai, mà tự chính mình.
Không truyền thống: không bị ràng buộc bởi truyền thống nào. Sự quan hệ được xác lập giữa các cá nhân với nhau.
Độc tài của đa số: đa số có một sức mạnh nhưng nó cũng có nhiều áp lực khi quan điểm của đa số tầm thường và yếu kém tương phản với số còn lại.
Tự do lập hội: Sự kết hợp này do tự nguyện của các cá nhân cùng chung quan điểm để phục vụ hỗ tương, cải thiện đời sống .
Ông rất ngạc nhiên khi thấy tinh thần tôn giáo ở Hoa Kỳ rất mạnh. Ông cho rằng nhờ vậy mà làm giảm sự khắc nghiệt của chính trị.
Vài tiên đoán của ông, như bãi bỏ chế độ nô lệ sẽ chia rẽ Hoa Kỳ. Và trong tương lai, Hoa Kỳ và Nga sẽ là đối thủ của nhau .
Ông có tham vọng là thay đổi các định chế chính trị tại Pháp giống theo Hoa Kỳ, nhưng không thành công.

B. HOÀN THIỆN TƯ TƯỞNG DÂN CHỦ TỰ DO QUA CHẾ ĐỘ VÀ CÁC ĐỊNH CHẾ CHÍNH TRỊ

Hệ thống tự do dân chủ dựa vào lá phiếu của người dân bầu chọn trực tiếp chính quyền, tức tham gia vào việc điều hành bộ máy nhà nước. Một chính quyền do dân, bởi dân và vì dân. Phương cách cai trị, ai cai trị đều tùy thuộc vào ý chí của công dân. Người dân qua phổ thông đầu phiếu tự chọn cho mình từ người lãnh đạo cao nhất cấp quốc gia cho đến cấp địa phương của ngành hành pháp. Người dân cũng chọn cho mình vị dân biểu hay nghị sĩ của ngành lập pháp, và một số thẩm phán cấp thấp. Thẩm phán cấp cao thì Tổng thống để nghị rồi đưa ra quốc hội chọn. Nhờ vậy định chế chính trị vững mạnh. Chính quyền chịu trách nhiệm. Mọi người dân đều bình đẳng trước quyền bầu cử. Mỗi người chỉ một lá phiếu. Và mọi người dân đều bình đẳng trước pháp luật.
Chế độ tự do dân chủ là hệ thống tốt nhất để thành lập chính quyền do dân. Với sự tự do báo chí, chính quyền có thể điều chỉnh chính sách quốc gia hay người dân có thể thay đổi chính quyền. Và không ai khác ngoài cử tri được hưởng phúc lợi qua chính lá phiếu trực tiếp của mình.
Tam quyền phân lập để quân bình quyền lực, tạo ra một bầu không khí dễ thở trong sinh hoạt chính trị. Không bị bên nào đè bẹp quá sự chịu đựng của cử tri. Nó cũng còn bảo vệ thiểu số chống lại sự áp chế của đa số.
Có tự do dân chủ, hệ thống chính trị mới tôn trọng nhân quyền; tôn trọng các quyền tự do khác của người dân; như tự do ngôn luận, tự do đi lại, tự do tôn giáo, tự do lập hội và hội họp v. v… Không có tự do dân chủ thì không có nhân quyền. Từ đó phát sinh sự kính trọng hỗ tương, sự bao dung và chính trực. Nhưng một khi nhà cầm quyền không tôn trọng những định chế mà họ tham gia, thì mất tính chính đáng của chế độ.
Có tự do dân chủ thì các tổ chức xã hội dân sự sẽ thành hình rộng khắp, phụ vào với chính quyền hỗ trợ giải quyết những nhu cầu phức tạp của người dân mà chính quyền không thể nào lo toan hết cho được. Đấy là những đoàn thể áp lực đa diện và phức tạp của xã hội lành mạnh, làm cho xã hội thêm năng động và tiến hóa.

II. NHỮNG THỬ THÁCH CỦA GIÁ TRỊ TỰ DO DÂN CHỦ QUA LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI

A. SỰ TIÊU VONG CỦA CHẾ ĐỘ VƯƠNG QUYỀN

Kể từ trước thế chiến thứ nhất, tại Châu Âu có khoảng 43 hoàng gia cai trị. Chế độ vương quyền đã tạo ra giai cấp quý tộc, tăng lữ, lãnh chúa và thứ dân. Ba giai cấp trên chiếm đoạt tất cả mọi phúc lợi của xã hội, trừ thuế. Chính vì vậy, Locke, Montesquieu và Rousseau tán thành quyền cư ngụ của người dân, vì họ không có đất cắm dùi. Hobbes thì chủ trương nhà thờ phải là một bộ phận của vua. Voltaire thì nhạo báng nhà thờ. Locke thì không ủng hộ vua công giáo, mà ủng hộ tin lành trong nghị viện Anh quốc.
Thế nhưng sau thế chiến thứ nhất thì chỉ còn lại 12 hoàng gia. Và ngày nay đã chuyển sang quân chủ lập hiến. Sự tan rã của 4 vương quốc hùng mạnh là Nga, Phổ, Áo-Hung, và Ottoman đã khiến lục địa châu Âu trỗi lên nhiều quốc gia nhỏ. Nhưng duy chỉ có một vương quyền tồn tại lâu nhất và còn bền vững là Vatican.
Sở dĩ có sự phai mờ của quân vương là nhờ tư tưởng bình đẳng và tự do đã tác động mạnh vào quần chúng. Cũng như ảnh hưởng của các triết gia đề cao chủ nghĩa cá nhân, nở rộ trên nền trời tư tưởng triết học, như Locke, Hume, Voltaire, S.Mill, Dewey … Họ nhấn mạnh vào sự tự quyết, sự tự do và độc lập của cá nhân. Chống lại tất cả các sự can thiệp từ bên ngoài vào sự lựa chọn và quyết định của cá nhân như xã hội, thần quyền hay vương quyền. Kể cả các truyền thống tôn giáo, đạo đức từ bên ngoài không thể giới hạn sự lựa chọn hành động của cá nhân. Cá nhân là chủ thể quan trọng nhất trong vũ trụ quan.
Thêm vào đó là có thêm nhiều ý thức hệ mới như cộng sản, và sau này là phát xít.

Thứ ba là cuộc cách mạng kỹ nghệ cùng việc khám phá những vùng đất mới của các nhà thám hiểm đã tạo ra một giai cấp mới; giàu hơn, thế lực hơn do chính mình tạo ra cơ hội, không phải nhờ ơn mưa móc của quý tộc hay tăng lữ. Đó là doanh nhân và thương nhân.
Ngày nay chế độ vương quyền tàn lụi, và hầu hết chuyển sang quân chủ lập hiến. Tuy nhiên dưới các chế độ độc tài toàn trị, ngày nay được biến thể như thời trung cổ. Lãnh tụ trị vì suốt đời, và chuẩn bị cho con cháu hay dòng họ mình trong nhóm cận thần trị vì quốc gia.
Như Bắc Hàn, từ đời Kim Nhật Thành xuống Kim Jong il nay là Kim Jong Un. Mẹ của Kim Nhật Thành, bà Kang Pan-sok là “mẹ của Triều Tiên”. Tuy bà con của các lãnh tụ họ Kim giữ những chức vụ quan trọng trong guồng máy chính quyền, nhưng lãnh tụ cũng có thể bắt đem ra tử hình khi cho rằng vi phạm luật pháp.
Hay như ở Campuchia, ba người con trai của Hunsen đều có vị trí cao trong quân đội hoặc trong bộ máy chính quyền của Hunsen, trong đó người con cả– Hun Manet – giữ chức Tư lệnh lục quân kiêm phó tổng tư lệnh Lực lượng vũ trang Hoàng gia Campuchia (RCAF) và được cho là có khả năng kế nhiệm cha.
Hay ở Trung Hoa, các hạt giống thái tử đảng, hay hạt giống đỏ đều được nâng đỡ. Chính bản thân Tập Cận Bình là bằng chứng.
Hay ở Việt Nam cũng thế. Con cả của cựu Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng – Nguyễn Thanh Nghị hiện là Bộ trưởng Bộ Xây dựng, và con út của ông – Nguyễn Minh Triết, là Bí thư trung ương đoàn thanh niên. Cháu ngoại của Võ Văn Kiệt là Võ Văn Thưởng. Ba anh em Lê Đức Thọ, Mai Chí Thọ, Đinh Đức Thiện làm mưa làm gió ở Trung Ương đảng Cộng sản Việt Nam thời 80–90’s v.v…Chế độ Cộng sản ngày nay là Tân Phong Kiến.
Họ tuồn tiền ra nước ngoài, đưa con đi du học, mua nhà, xe…Lấy quốc tịch nước ngoài. Chi phối các tổ chức kiều bào. Cánh tay phải của chế độ toàn trị là bộ máy công an dày đặc và tàn bạo. Cộng thêm hệ thống nhà tù khắp vùng rừng sâu nước độc. Chế độ cộng sản ngày nay cộng thêm chế độ quả đầu chính trị. Vừa đảng vừa dòng tộc.

B. GIẢI THỰC
Đế quốc và thực dân có từ lâu đời. Đầu tiên chỉ là khám phá, mạo hiểm tìm vùng đất mới. Sau đó là các dịch vụ của thương nhân mua, bán, trao đổi hàng hóa, tơ lụa, gia vị. Nhưng khi cuộc cách mạng kỹ nghệ bùng nổ tại Âu châu và nhiều quốc gia trở thành các quốc gia tiên tiến, thì nhu cầu nguyên liệu gia tăng và nhu cầu nhân lực cũng gia tăng theo. Bấy giờ các quốc gia Âu châu tranh nhau thuộc địa. Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha vào Nam Mỹ. Anh vào Nam Á, Tây Á, Phi Châu, Bắc Mỹ. Pháp vào Đông Nam Á, Bắc Phi, Bắc Mỹ …và lần này họ vào bằng pháo hạm. Chính sách đế quốc đã khai thác nhân công rẻ của bản xứ bằng hình thức nô lệ cho ngành nông nghiệp và hầm mỏ.
Các nước đế quốc muốn đào tạo một lớp người trí thức để làm việc trung gian giữa đế quốc và bản xứ, thì đây là con dao hai lưỡi. Những sĩ phu này học được những tư tưởng mới về tự do dân chủ. Phổ thông đầu phiếu, chọn lãnh đạo. Điều hành quốc gia theo hiến pháp. Sự bình đẳng của các cá nhân trước pháp luật. và các quyền tự do như báo chí, tư tưởng, lập hội và tập hợp, tự do tôn giáo …Tất cả như chân trời mở rộng khai sáng tư tưởng của lớp sỹ phu bản xứ. Thêm vào đó mọi vận động trong xã hội là do sự chủ động của con người. Họ so sánh mẫu quốc và bản xứ. Họ thấy được sự bất công và dã man của chính sách thuộc địa. Và sĩ phu đã tỉnh thức. Họ đem tinh thần quốc gia dân tộc, lòng ái quốc khuấy động lòng dân đứng lên giành độc lập. Nước Việt Nam mình có những sỹ phu tiên phong như Nguyễn Văn Vĩnh, Petrus Ký, Phạm Quỳnh, Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh. Ở Ấn, thì có Gandhi. Ở Nam Phi có Mandela…
Từ sau thế chiến thứ nhất, Hội Quốc Liên đã đưa ra nghị quyết “Quyền Tự Quyết, và Bình Đẳng” đã mang lại độc lập cho nhiều quốc gia thuộc thế giới thứ ba. Thường thì bản xứ được độc lập, vẫn còn liên kết ít nhiều kinh tế chính trị với mẫu quốc. Như Liên Hiệp Anh, Liên Hiệp Pháp, Francophone… Hay có nước chuyển sang chế độ cộng sản như Việt Nam, Nam Dương, Trung Hoa.

Vài vấn đề nổi bật trong tiến trình giải thực

a. Khối
Sau khi được độc lập, một số quốc gia Châu Âu và Á Phi theo khối tự do thì xếp hàng theo mẫu quốc hay phi liên kết. Một số quốc gia phương tây theo chế độ tự do thì liên minh thành một khối là NATO. Và một số phía Đông Âu kết thành một khối gọi là khối Warsaw, theo chế độ cộng sản. Khối Tự Do, theo như tên gọi, nên dựa vào hỗ trợ và thuyết phục; tôn trọng lẫn nhau. Còn khối Cộng Sản với chuyên chính vô sản, bạo lực và khủng bố đã dùng những phương thức ấy để siết chặt hàng ngũ của mình. Như vậy cho chúng ta thấy được vai trò chư hầu trong khối đối với quốc gia đứng đầu.
Như vậy, tuy chỉ khác danh từ, nhưng bản chất giống như thực dân đế quốc. Và chúng ta sẽ bàn sau trong phần sự tan rã của khối này sau 2/3 thế kỷ cọ xát với dân chủ tự do.

b. Thực Dân Mới
Danh từ này là do triết gia J. P. Sartre gọi tên cho Hoa Kỳ khi ông còn là đảng viên cộng sản. Ông cho rằng chính quyền địa phương chỉ là bù nhìn dưới sự điều khiển của viên đại sứ. Tên gọi này được sử dụng và rất thành công trên phương diện tuyên truyền trong chiến tranh VN.
Tuy nhiên sau khi khối CS tan rã, thế giới nhận ra sự thật “ai là thực dân mới”

c. Quyền Lực Cứng, Quyền Lực Mềm, và Quyền Lực Thông Minh
Cụm từ này là do học giả J. Nye, nguyên cố vấn cho Bộ Trưởng Quốc Phòng dưới thời TT Clinton.
Theo ông, quyền lực cứng là khi chính sách ngoại giao dùng biện pháp quân sự. Kinh tế chế tài và cấm vận, phong tỏa, như trường hợp Iraq lần 2, mang tính chất cưỡng chế. Hay đổ quân vào Syria. Hay Nga xáp nhập vùng Crimea, và làm mất ổn định vùng đông Ukraina.
Quyền lực mềm dùng các phương pháp văn hóa, lịch sử, viện trợ không hoàn lại để ảnh hưởng đến chính sách ngoại giao nước ngoài.
Quyền lực thông minh là phối hợp cả hai cái trên. Đó là chính sách “cà rốt và cây gậy “. Ngày nay người ta không còn gọi là mẫu quốc và chư hầu nữa mà là bạn hữu trên chính trường quốc tế. Vấn đề hôm nay là giữa siêu cường và đồng minh. Các nước nhỏ dựa vào uy tín của thể chế chính trị, phát triển kinh tế, và nhà lãnh đạo mà nâng tầm quốc gia trên thế giới, như Lula của Ba Tây. Sau sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản, các quốc gia dân chủ tự do được chứng minh giá trị của mình, về phát triển kinh tế cũng như định chế chính trị. Các quốc gia này nay dùng quyền lực mềm nhiều hơn là quyền lực cứng. Quyền lực cứng nay chỉ là răn đe. Và là tấm gương mẫu cho thế giới còn lại noi theo. Nhờ vậy các quốc gia nhỏ đồng minh tự nguyện thần phục đứng dưới chiếc dù dân chủ, chứ không phải thực dân mới.

C. TIÊU DIỆT CHỦ NGHĨA PHÁT XÍT
Sau thế chiến thứ nhất, các quốc gia Âu châu kiệt quệ về kinh tế, 4 đế quốc lớn là Phổ, Áo-Hung, Ottoman và Nga cũng tan rã, riêng Nga thì rơi vào chế độ cộng sản. Đức phải trả tiền bồi thường chiến tranh. Thiệt hại kinh tế thật là khủng khiếp. Thất nghiệp, đình công, lạm phát. Lòng dân cảm thấy nhục nhã, và xấu hổ. Đức và Ý khai thác lòng tự hào dân tộc và chủng tộc, để từ đó đẻ ra chủ nghĩa phát xít.
Mussolini gọi tên Fascism vào năm 1919. Gốc từ chữ Ý, fascio, nghĩa là tập hợp một nhóm người huynh đệ võ trang. Chống lại khuynh hướng tự do, các quyền tự do cá nhân và dân chủ. Chống tự do kinh doanh. Nhưng nhà nước hỗ trợ xí nghiệp vì nó lệ thuộc vào nhà nước. Và phúc lợi sẽ được phân phối cho người dân. Phát xít cũng nhắm tới loại trừ một loại chủng tộc nào đó. Như Đức thì loại trừ bằng bạo lực người Do Thái. Ý thì loại trừ Bolshevik. Có tham vọng bành trướng ra ngoài biên giới quốc gia về địa lý hay ảnh hưởng chính trị. Tạo một căn tính quốc gia oai hùng. Fascism có một chính sách tuyên truyền thông minh và hữu hiệu. Chú trong vào quyền lực hơn là tư tưởng. Trong thế kỷ 20, ngoài Mussolini và Hitler, còn có J. Peron của Á Căn Đình và F. Franco của Tây Ban Nha.
Ở Âu châu, chịu ảnh hưởng khá nhiều nền kinh tế chính trị của Đức và Ý, nên rất nhiều quốc gia nhỏ theo chế độ phát xít, là chư hầu của Đức hoặc Ý, như Nam Tư, Hy Lạp, Áo, Albania, Pháp, Ba Lan, Monaco, Hung, Lỗ, v.v…
Khi Đức khai chiến mặt trận phía Tây, chiếm tới biển Manche, chưa vượt biển, chỉ phóng V2 sang Anh quốc, Hitler bèn mở mặt trận phía Đông đánh Nga Xô. Nhưng không may cho Đức là mùa đông lạnh giá đã giúp Nga Xô cầm chân và đẩy lùi quân Đức ra khỏi biên giới và lấn sang Đông Âu.
Tháng 7, 1941 Anh và Nga Xô ký hiệp ước liên minh bởi hai ngoại trưởng mà không cần phê chuẩn. Từ năm 1940 Anh cũng đã đề nghị với Nga Xô để Hoa Kỳ tham gia vào phía đồng minh. Cho đến 1/1942 tại Đại Hội Đồng Liên Hiệp Quốc thành lập liên quân đồng minh, bấy giờ Hoa Kỳ mới gia nhập.
Mãi đến năm 1944, Nga Xô trách Hoa Kỳ và Anh quốc lần lữa mở mặt trận phía Tây để giảm áp lực phía Đông của Nga Xô. Tuy năm 1943, để tránh “hiểu lầm”, Nga Xô đã giải tán Đệ Tam Quốc Tế Cộng sản. Đến tháng 2/1945 Roosevelt, Churchill và Staline gặp nhau ở Yalta, mới đồng ý cùng mở một lúc hai mặt trận Đông –Tây.
6/6/1944 Anh và Hoa Kỳ đổ bộ vào Normandie. Mùa Xuân 1945 tiến vào Ý. Lực lượng dân chủ kháng chiến Ý đã bắt được Mussolini và xử tử bằng súng của đội tử hình. Mussolini bị treo ngược đầu cho dân chúng nhìn cho rõ. Còn Hitler bị quân đội Nga Xô bao vây trong hầm trú ẩn. Và ông ta đã tự vẫn bằng lựu đạn chung với người tình.
Tuy nhiên với sự đóng góp lớn lao của phe đồng minh, chúng ta cũng nên đề cập đến những phong trào chống phát xít tại một số quốc gia Âu châu. Nổi bật nhất là những quốc gia Hoà Lan, Ba Lan, Pháp, Nam Tư. Pháp có C. De Gaulle, Nam Tư có Tito, và Đức có Willy Brandt, Ý hai bên chống và ủng hộ phát xít ám sát nhau. Sau kỳ bầu cử 1924, Chủ tịch đảng Xã Hội Thống Nhất Đức đã lên án Mussolini gian lận, và ông đã bị ám sát. Carintha ở Slovenia bị ám sát. Chừng 100 ngàn người tham gia vào kháng chiến chống phát xít cho toàn khắp Âu châu. Lực lượng này cũng đã vận động công nhân tại các khu kỹ nghệ đình công. Cho nên họ đã trả giá là hàng ngàn người bị bắt tù, xử tử.
Tổn thất về nhân mạng sau khi tiêu diệt phát xít, Do Thái chết 6 triệu, vài trăm ngàn người được xếp loại “không thích” cũng bị giết, 9 triệu người Nga và Ba Lan chết. Chừng 1 triệu tù nhân chính trị và tôn giáo.
Bù lại là 22 lãnh đạo của bộ máy SS và phát xít Đức bị ra toà án quốc tế xét xử.
Riêng phát xít Tây Ban Nha đứng ngoài cuộc chiến và không gây tội ác nào cho nhân loại nên miễn bị truy tố.

Cục Diện Ngày Nay
Ngày nay trên bình diện thế giới, có khuynh hướng cực hữu hơn là phát xít. Như chống di dân, KKK, skinhead, sợ Hồi giáo, Neofascism. Sau khi khối cộng sản đông Âu sụp đổ, có phong trào chủng tộc loại trừ/thanh trừng sắc tộc – ethnic cleansing. Hay tích cực hơn, như trong nội các của Thủ Tướng Berlusconi của Ý, năm 1994, có hậu duệ của Phát xít vào trong nội các, hay cựu thành viên Phát xít đã vào chính phủ Áo năm 2000. Hoà Lan. Hay cực hữu của Pháp, bà Marine Le Pen…
Vì bối cảnh kinh tế và xã hội thịnh vượng, toàn cầu hoá, chủ nghĩa cá nhân và tiêu thụ phát triển. Sự tiến bộ vượt bậc của khoa học kỹ thuật, nhất là ngành tin học đã mang con người trên thế giới gần nhau hơn, hiểu nhau hơn. Những khác biệt cũng thu nhỏ. Không như thời kỳ giữa hai thế chiến, không khí bi quan và hỗn loạn, nhất là sự xuất hiện của cách mạng vô sản tại Nga. Kinh nghiệm của thế giới về hai cực đoan là phát xít và cộng sản nên những khuynh hướng này chỉ kích động giới hạn trong một thiểu số người trong một giai đoạn ngắn. Sau thế chiến thứ hai, sự tái lập của các quốc gia dân chủ Tây Âu vững mạnh về chính trị và kinh tế, nên sự lo lắng tiềm ẩn một biến thể mới của chủ nghĩa phát xít là chẩn đoán chính trị yếm thế.

D. SỰ SỤP ĐỔ CỦA KHỐI CỘNG SẢN
Sau thế chiến thứ nhất, cách mạng vô sản thành công ở Nga, thảm sát cả gia đình nhà vua Nicholas, thành lập chính quyền xô viết.
Các quốc gia Âu Châu vừa lúng túng giữa kinh tế kiệt quệ và tìm hướng đi chính trị đối phó với Liên Xô. Do đó Châu Âu đã nổi lên một thái cực với cộng sản. Đó là chủ nghĩa phát xít.
Nhưng Hitler đã sai lầm khi vừa tấn công mặt trận phía Tây các quốc gia dân chủ và vừa tấn công mặt trận phía Đông là Liên Xô. Nhờ vậy Anh, Hoa Kỳ và Nga Xô lập mặt trận đồng minh dưới cờ Liên Hiệp Quốc. Hơn nữa 12/1941, Nhật tấn công Trân Châu Cảng vì muốn chiếm các vùng đất ở Á Châu từ Anh, Pháp, Hoà Lan nên làm Hoa Kỳ dấn thân sâu hơn vào thế chiến 2.
Sự thỏa thuận ba bên là Liên Xô muốn mỗi nước chư hầu của mình là một lá phiếu biểu quyết tại Liên Hiệp Quốc. Còn Ba Lan thì sẽ được trưng cầu dân ý sau khi chiến tranh kết thúc. Nhưng Liên Xô tiến công nhanh hơn nên đã chiếm Ba Lan và một số quốc gia Đồng Âu là Lỗ, Hung, Bảo Gia Lợi, Tiệp và bao vây Berlin. Liên Xô cũng muốn Đức trả tiền bồi thường rất nặng mà phân nửa là cho Liên Xô để tái thiết. Nước Đức bị chia hai, Berlin chia bốn cho Liên Xô, Hoa Kỳ, Anh và Pháp. Liên Xô còn đề nghị vùng phi quân sự và giải trừ binh bị cho Đức. Và Đức thống nhất sẽ bàn sau. Kể ra thì Liên Xô đòi hỏi nhiều hơn Anh, Hoa Kỳ.
Nhưng Liên Xô đã phớt lờ những quốc gia đã chiếm về quyền tự quyết của họ như đã thỏa thuận với đồng minh.
Do bất đồng hệ tư tưởng chính trị, cấu trúc xã hội ngày càng nhiều, cao điểm là vụ khủng hoảng Cuba, Liên Xô đã đưa hỏa tiễn gắn hạt nhân đặt ở Cuba, sát nách Hoa Kỳ. Hoa Kỳ đã cho máy bay ném bom hạt nhân áp tải chiến hạm Liên Xô rời khỏi Cuba. Sau đó, hai bên thi thố tài năng về mọi mặt, thể thao, kinh tế, xã hội, khoa học kỹ thuật, đời sống…rằng hệ thống của mình tốt hơn. Thế giới bước vào thời kỳ “chiến tranh lạnh“.
Năm 1956 đã có sự nổi dậy của Hung Gia Lợi, nhưng Liên Xô với chuyên chính vô sản đã mang xe tăng nghiền nát cuộc nổi dậy của Nagy. Đến năm 1969, Tiệp cũng nổi dậy với Thủ tướng A. Dubchek, rồi cũng bị xe tăng Liên Xô nghiền nát, thủ tướng bị tù. Có Jan Palach tự thiêu. Con người với bản năng ý thức tự do, không ai có thể dùng bất cứ kỹ thuật nào để tẩy não, sớm muộn gì cũng tự giải phóng mà thôi.
Thêm vào đó là sự trỗi dậy của Trung Cộng, rất ảnh hưởng đến các quốc gia đệ tam nghèo Á Phi, Mỹ la tinh xách động quần chúng nổi dậy lật đổ các chính quyền hợp pháp. Cộng sản Á châu còn sắt máu hơn. Giống Liên Xô, Trung cộng cũng chiếm các quốc gia lân bang làm vùng đệm và đồng hoá. Trung công ít bị nổi dậy, chỉ có vài vụ thanh trừng như Lâm Bưu, Lưu Thiếu Kỳ. Một vụ nổi loạn là Thiên An Môn, do sinh viên tranh đấu đòi tự do năm 1991. Nạn nhân của cộng sản trên toàn thế giới chừng 100 triệu.
Nhưng trình độ khoa học kỹ thuật thua kém và thiếu hụt ngân sách nên cuộc chạy đua vũ trang quá tốn kém đã khiến Liên Xô và các nước Đông Âu phá sản. Thêm vào đó là hệ thống chính trị dân chủ tự do cởi mở khiến nền kinh tế xã hội phát triển. Số người vượt tuyến tìm tự do ngày càng nhiều. Mùa đông 1991 tử thần đã gọi CNXH về địa ngục. Sau đó là hiệu ứng domino tại hàng loạt các quốc gia Đông Âu. Ngày nay các quốc gia Đông Âu đã làm “Cách Mạng Nhung”, “Cách Mạng Màu” mang lại tự do dân chủ cho nước mình. Tuy nhiên có vài trường hợp do tâm lý, người dân chuyển từ cực tả sang cực hữu, như Hung, Balan. Chỉ còn lại vài quốc gia cộng sản ở Á Châu như Trung Cộng, Lào, Campuchia, Việt Nam, Bắc Hàn cũng đang siết chặt chuyên chính để bảo vệ chế độ, vì họ thấy lòng dân đã xoay chuyển không còn tha thiết chế độ, dù cho lãnh đạo cho các cấp dưới nhiều quyền lợi để tạo trung thành.
Các quốc gia thực dân khi trả lại độc lập cho quốc gia sở tại, đều còn giữ lại được mối giao hảo với nhau, như Liên Hiệp Pháp, hay Francophone; và Liên Hiệp Anh, Khối Thịnh Vượng Chung. Nhưng khối cộng sản Đông Âu, Warsaw thì sau khi Liên Bang Xô Viết sụp đổ thì các vệ tinh đều quay lưng và xin gia nhập NATO. Chắc chắn những nước này đều có kinh nghiệm đau thương của CNXH. Trong số 15 quốc gia vùng Trung Á, chỉ có 5 quốc gia trở lại ký Hiệp Ước CSTO năm 1992 (Collective Security Treaty Organization). Và 7 quốc gia Đông Âu cũng không muốn trở thành vệ tinh. Đức thống nhất không tốn một viên đạn nào và không chết người lính nào.

E. KHỦNG BỐ VÀ CALIPHATE
1. Al Qaeda
Sau khi khối CS sụp đổ, khai mào là Al Qaeda do Osama Bin Laden lãnh đạo, đã cho 4 chiếc máy bay đâm vào tòa tháp đôi ở New York, Ngũ Giác Đài và Pennsylvania vào tháng 9/2001. Với 19 tên khủng bố đã khống chế 4 chiếc máy bay, đâm vào các mục tiêu trên đất Hoa Kỳ, làm 2,750 người chết ở New York, 184 chết ở Ngũ Giác Đài, và 40 người chết ở Pennsylvania. So với tổ chức Tháng Chín Đen, đã tấn công khu làng thế vận lực sĩ Do Thái ở Munich năm 1972, thì tổ chức này có sách lược và tổ chức tinh vi hơn nhiều. Và chống Hoa Kỳ rõ rệt.
Trước đó, Al Qaeda đã thực hiện được nhiều vụ đánh phá thành công các cơ sở và tài sản của Hoa Kỳ trên thế giới.
1988, sau khi Liên Xô rút ra khỏi Afghanistan, mà Al Qaeda có nhúng tay vô nước này, thì Bin Laden tuyên bố vẫn tiếp tục thánh chiến bằng bạo lực. Al Qaeda có 3 nơi huấn luyện là A Phú Hãn, Hồi Quốc và Sudan, chống Hoa Kỳ duy trì lực lượng tại Arabia Saudi và Ethiopia. Việc đi đến hành động là đánh đuổi Hoa Kỳ ra khỏi vùng này là một việc làm cần thiết.
1993, Ramzi Yousef đặt một xe truck bom ở dưới toà tháp đôi ở New York, nhưng không thành công.
1996, Bin Laden trở lại A Phú Hãn, hợp tác với Taliban để huấn luyện và tổ chức tấn công.
1998, Al Qaeda đặt bom ở toà Đại sứ ở Dar es Salaam, Tanzania và Narobi, Kenya. Giết 200 người Mỹ, bị thương 4,500 người.
1999, FBI để tên Bin Laden thuộc 10 tên truy nã hàng đầu.
2000, USS Cole bị tấn công khi tiếp dầu Yemen.
2001, tấn công trong đất nước Hoa Kỳ bằng việc cướp 4 chiếc máy bay.
May 2011 với chiến dịch đặc biệt, dưới thời Tổng thống Obama, ông đã ra lệnh hạ sát Bin Laden tại nhà riêng ở bắc Hồi quốc (Pakistan)

2. ISIS
(Islamic State of Syria and Iraq)
Nhóm này có chừng 4,00 đến 6,000 tay súng trung thành ở vùng trung đông. Ở Phi châu, chúng được gọi là Boko Haram. Do Baghdadi lãnh đạo năm 2013, chiếm 1/3 Syria và 40% lãnh thổ Iraq. Kéo dài từ Aleppo, Syria đến Diyala, Iraq.
2014 tuyên bố thành lập nhà nước Hồi giáo.
2015 liên hệ với 8 quốc gia trong vùng để tổ chức hỗ trợ cho nhà nước Hồi giáo.
Chính sách vẫn là khủng bố, cưỡng bức hôn nhân, trẻ em phải cầm súng, buôn lậu, nô lệ, diệt chủng, bắt cóc. Toàn là những phương pháp bất chính.
10/2015 đặt bom Russian Airline ở Ai Cập, 224 người chết.
11/2015 đặt bom ở Pháp, 130 người chết.
6/2016 xả súng ở Orlando, Florida. Cả chục người chết.
12/2017 hai thành phố quan trọng là Mosul và Raqqa (thủ đô của caliphate), bị quân Iraq tái chiếm. Thủ tướng Abadi tuyên bố tiêu diệt caliphate.
3/2019 chấm dứt nhà nước Hồi giáo với chiến binh qui hàng hàng loạt.
10/2019 lãnh tụ của nhà nước Hồi giáo bị giết trong một cuộc đột kích ở bắc Syria.
Nếu nói về bạo lực thì ISIS không bằng Cộng sản và Phát xít. Nói về tổ chức thì ISIS cũng không bằng Cộng sản và Phát xít. Nói về lực lượng thì ISIS cũng không bằng Cộng sản và Phát xít. Nói về mưu lược thì ISIS cũng không bằng Cộng sản và Phát xít. Mà hai tập đoàn quân sự ấy đã bị liên quân tự do đè bẹp, vậy cũng đủ cho chúng ta thấy yểu mệnh của ISIS khi đối đầu bằng võ lực với liên quân tự do dân chủ. Mở dấu ngoặc ở đây, các quốc gia tự do dân chủ, không chủ trương bạo lực chính trị, nhưng họ phải có một liên minh quân sự để bảo vệ thể chế chính trị. Đó là NATO. Quyền lực cứng hỗ trợ cho quyền lực mềm.

F. QUẢ ĐẦU CHÍNH TRỊ
Quả đầu chính trị là một thể chế mà quyền lực chính trị được thu nắm trong tay bởi một số ít người. Có thể là tài phiệt, quân đội, gia đình, chủng tộc, đảng chính trị, tôn giáo, địa phương…
Đặc tính của chế độ này là độc tài, phi dân chủ, không quyền tự do cá nhân, tập trung quyền lực, bảo thủ. Luôn khai thác hận thù. Biển thủ ngân sách, thích hối lộ. Quan liêu và yêu sách.
Loại chế độ chính trị này do Robert Michels đặt tên là Quả Đầu Chính Trị, năm 1911.
Tại Hoa Kỳ, quyền lực kinh tế tập trung vào những đại công ty, như Amazon, Microsoft, Oracle, Meta, Bloomberg, Waltons, Dell …Hay các tập đoàn sản xuất võ khí quốc phòng, như Lockheed Martin, Raytheon, General Dynamics, Northrop Grumman….
Họ tặng dữ cho các ứng viên Cộng Hòa và Dân Chủ. Năm 2010 chừng 401 tỷ phú tặng dữ. Sang 2012 tăng 424 tỷ phú tặng dữ. Năm 2016 tăng 541 tỷ phú. Năm 2018 tăng 586 tỷ phú.
Tuy nhiên so sánh với tổng tài sản của 600 tỷ phú Hoa Kỳ năm 2020 là 3,2 trillion, thì họ tặng dữ cho các cuộc vận động chính trị chỉ 800 triệu. Nhưng họ tặng dữ cho các chương trình nhân đạo và từ thiện đến 169 tỷ.
Trong khi đó tại Nga, sau khi chế độ CS sụp đổ năm 1990, nền kinh tế chuyển sang tư nhân, thì đã nảy sinh một lớp người nắm thời cơ và phất lên giàu nhanh chóng. Giai tầng này được Puttin đỡ đầu và chia phần cho ông ta. Như Berezovsky, Khodorkovsky, Fridman, Aven, Gusinsky ….Nếu cưỡng lại sẽ bị diệt ngay, đôi trường hợp Puttin diệt cả gia đình. Như những nạn nhân: Ivan Pechorin, Igor Nosov, A. Gerashchenko, Nicholai Glushkov hay đi tù, hoặc lưu vong ….
Trường hợp Ấn Độ, hai người tỷ phú giàu nhất là Adani và Ambani chia nhau các cuộc đấu thầu của chính phủ. Do đó tiền càng đổ xuống chỗ trũng tỷ phú, và người nghèo càng nghèo hơn. 90% lực lượng lao động không có nghiệp đoàn bảo vệ. 55% sống ở thôn quê. 93% không có Internet. 55% không cho trương mục nhà băng. 46% không được cho nước sạch để sử dụng. Hệ thống giai cấp xã hội và tôn giáo quá nặng nề, đã thêm vững mạnh cho quả đầu chính trị.
Hoa Kỳ cũng bị quả đầu chính trị, nhưng nhờ tinh thần vị tha và lòng tin tôn giáo, như Tocqueville nhận xét, đã làm chính trị bớt đi tính khắc nghiệt của nó. Điểm đáng nói ở đây tuy là lòng tin tôn giáo mạnh mẽ, nhưng nhà nước và nhà thờ tách biệt với nhau (xem lại sự đóng góp chính trị và tặng dữ cho việc từ thiện).
Thứ đến là tam quyền phân lập để kiểm soát và quân bình quyền lực cho nhau vẫn còn hiệu quả. Và hệ thống lưỡng đảng để kiểm soát và thay đổi bộ máy của chính phủ nếu một khi yếu kém.
Thứ ba là tự do phổ thông đầu phiếu để chọn người lãnh đạo các cấp chính quyền.
Cuối cùng là một xã hội lành mạnh, với nhiều tổ chức xã hội dân sự, cùng nhiều đoàn thể áp lực để bổ sung và gióng lên tiếng nói quyền lợi cho chính quyền biết của một số tầng lớp người trong nước.
Bối cảnh hiện nay trên thế giới, rất nhiều quốc gia rơi dần vào chế độ quả đầu chính trị, bắt nguồn từ sự tự tôn hay tự ti dân tộc. Những suy nghĩ cực đoan đã liên kết các quả đầu với chính quyền. Một nền dân trí thấp, điều kiện sinh sống không thay đổi sau cả trăm năm. Một chính quyền khập khiễng, không tôn trọng tự do, hay chỉ lo lường gạt và áp chế người dân.
Nhưng ngược lại, nếu họ nhìn vào Hoa Kỳ và các nước Tây Âu với sự ảnh hưởng của quyền lực mềm, với sự phát triển kinh tế và xã hội, con người được thăng tiến; thì sẽ thấy được ngọn hải đăng hướng dẫn, thoát ra khỏi vòng lẩn quẩn tăm tối.
Trải qua hai thế kỷ thăng trầm của lý tưởng tự do dân chủ, nó đã được ma sát và tôi luyện giá trị. Nó đánh ngã nhiều thể chế chính trị không hợp lòng dân, độc tài, lấy con người làm thí nghiệm cho chủ nghĩa mà quên đi mục đích tối thượng là phục vụ con người. Hy vọng con người giảm bớt đi sự tàn sát nhau trong bách niên kỷ này để cùng nhau sống trong hoà bình và thịnh vượng.

Hoàng Đình Tạo
12/2022

30/12/2022 0 comments

Biên khảo

Trần Doãn Nho: Từ Coronavirus Đến “Dịch Hạch” Của Albert Camus

by Trần Doãn Nho 27/12/2022

written by Trần Doãn Nho

Siêu vi: một nghịch lý

Một tấm hình đẹp của siêu vi coronavirus (COVID-19).

Cái đẹp chết người!

Siêu vi, dịch từ chữ “virus”, có gốc la-tinh là “poison” (chất độc), tuy là một thực thể lan truyền rất nhanh và gây bệnh cho sinh vật nhưng điều lý thú (và khôi hài) là nó lại không được xem là sinh vật (living creature). Vì sao? Nó có mặt hàng tỷ năm trên trái đất với một cách tồn tại nghịch lý: sinh sôi nẩy nở không ngừng, nhưng không hề “sống” (alive), một loại “xác chết cử động” (zombie). Chẳng thế mà nó đã trở thành một đề tài tranh cãi không ngừng kể từ lúc được khám phá vào cuối thế kỷ thứ 19: sinh vật (living) hay phi-sinh-vật (non-living)?

Để là sinh vật, theo các nhà sinh vật học, một thực thể phải có ba yếu tố:

Có một bộ máy sinh học riêng để tái sản xuất.
Sinh sôi nẩy nở xuyên qua sự phân chia tế bào.
Có hiện tượng trao đổi chất (metabolism).

Siêu vi hoàn toàn không có ba đặc tính trên. Hoạt động của nó rất đơn giản: tước đoạt “trang thiết bị” của tế bào chủ và sử dụng nó để sao chép mã di truyền của chính mình và tạo ra những siêu vi mới. Nói một cách lý thuyết, một siêu vi có thể trôi giạt một cách vô định đâu đó cho đến khi nó gặp một tế bào, bám vào, rồi “nhiễm độc” tế bào đó, tạo ra nhiều bản sao của chính nó và phát tán đi khắp nơi. Và cứ thế, siêu vi tự tồn tại mà chẳng cần cái gì cả. Đó là một mặt.

Nhưng mặt khác, siêu vi trực tiếp trao đổi thông tin di truyền với sinh vật, và có sinh sản, tức là phải nằm trong mạng lưới đời sống. Như thế, theo Gary Whittaker, giáo sư siêu vi học tại Cornell University, siêu vi nằm giữa sinh vật và phi sinh vật, giữa hóa học (chemistry) và sinh học (biology), nghĩa là, giữa “sống” và “không sống”.

Vậy siêu vi có tiến hóa không? Đây cũng là đề tài tranh cãi.

Theo Charles Darwin, “các nguyên tắc chính yếu trong lý thuyết ‘biến thể di truyền xuống thế hệ tương lai’ nói chung là:

Sự biến thể xảy ra thường xuyên trong thiên nhiên giữa thế hệ cha mẹ và con cháu.
Mọi sinh vật trong một môi trường sống đều tranh đấu không ngừng để sinh tồn.
Sự tranh đấu để sống còn dẫn đến sự chọn lọc tự nhiên: chỉ có những biến thể có ích lợi sẽ được bảo tồn và di truyền xuống các thế hệ tương lai.
Những biến thể này tích tụ chồng chất dần dần tạo ra những chủng loại mới. Những chủng loại mới này càng lúc càng tiến hóa phức tạp và thích ứng hơn với môi trường sống của chúng.”⁽¹⁾

Một số nhà sinh vật học cho rằng, dù chỉ là những “gien” (gene) phiêu dạt của tế bào chủ, suy đồi thành vật ký sinh qua hàng tỷ năm, nhưng sự tồn tại và phát triển vô cùng nhanh chóng của rất nhiều loại khác nhau, siêu vi là nguồn suối hàng đầu của sự đổi mới “gien” di truyền – nghĩa là chúng luôn luôn “phát minh” ra những “gien” mới

– khiến cho họ không thể phủ nhận vai trò của siêu vi trong sự tiến hóa. Tuy nhiên, do siêu vi không hẳn là sinh vật, cho nên, đối với hầu hết các nhà sinh vật học, siêu vi không đáng được xem xét một cách nghiêm túc dưới lý thuyết tiến hóa. Rốt cuộc, họ đành phải xếp chúng vào loại “có ảnh hưởng vào sự tiến hóa” (như khí hậu chẳng hạn) mà thôi.

Đúng là lắm chuyện! Sinh vật hay không-sinh-vật, tiến hóa hay không tiến hóa thì đã sao?! Siêu vi vẫn cứ là siêu vi. Các “xác chết cử động” này vẫn tiếp tục làm phiền nhân loại; lần này, bằng một chủng loại mới kinh hoàng: coronavirus.

Nguyễn Nhân Trí, “Lược thuật và luận giảng tác phẩm nguồn gốc chủng loại” của Darwin, phần “Tóm lược và kết luận.” https://damau.org/50867/luoc-thuat-va-luan-giang-tac-pham-nguon- goc-chung-loai-chuong-14

Coronavirus, kích thước rất nhỏ, nhỏ hơn những vi khuẩn nhỏ nhất, cỡ bằng một phần ngàn (1/1000) bề dày của sợi lông mi, là một bộ “gien” (gene) chứa thông tin di truyền, bên ngoài là một vỏ chất đạm (protein) gồm những gai có dạng bông (spike proteins = protein gai) nhô lên trên một màng nhầy bọc quanh một cái lõi tròn. Theo Jan Carette, giáo sư vi sinh học và miễn dịch học tại đại học Y Khoa Stanford, khi còn ở bên ngoài, các coronavirus nằm bất động một thời gian nào đó trong trạng thái “không sống”. Không có một quá trình sinh học nào diễn ra bên trong “cơ thể” của chúng: không vận động, không trao đổi chất dinh dưỡng, không bài tiết chất thải, vân vân. Các nghiên cứu cho thấy mặc dù bị suy đồi trong vòng vài phút cho đến một vài giờ khi nằm chơi vơi ở ngoài, một số phần tử của chúng có thể sống còn trên bề mặt các tấm cạc tông đến 24 tiếng, trên bề mặt các tấm plastic và đồ kim loại đến ba ngày, để…chờ dịp. Khi tiếp xúc được với những tế bào vật chủ (host’s cells), chúng sử dụng ngay các gai có dạng bông trên vỏ ngoài của chúng như những cái “chân”, móc vào các tế bào đó, mở khóa và đột nhập vào bên trong. Các chất đạm trương nở từ trong ra ngoài, đưa đến sự sát nhập giữa siêu vi và tế bào vật chủ, cho phép siêu vi phóng thích và sao chép mã di truyền của chính mình, chiếm đoạt hẳn bộ máy hoạt động bên trong của tế bào. Sau đó, chúng vứt bỏ lớp khoác ngoài, chuyển tế bào thành một nhà máy, bắt đầu sản sinh ra triệu triệu phiên bản của chính nó. Đó là những siêu vi mới, sẵn sàng lây lan khắp nơi.

Coronavirus rất “tài năng”: bám vào nơi dễ bám nhất ở trên cơ thể mà chủ nhân không hề nhận biết, vì chẳng gây ra triệu chứng gì hết. Đến khi những triệu chứng đầu tiên xuất hiện và được nhận biết thì chúng đã truyền phiên bản của chúng khắp nơi trong cơ thể rồi và bắt đầu chuyển sang người kế tiếp qua các tiếp xúc thông thường trong cuộc sống hàng ngày. Chúng “ranh ma” và “xảo quyệt” (hơn các siêu vi đàn anh như SARS chẳng hạn): ở người này thì chúng gây nên chết chóc vì chúng trú ẩn sâu trong phổi, phá hỏng hoạt động hô hấp; nhưng ở người khác thì chỉ tạo nên những triệu chứng nhẹ vì chúng nằm ở phần trên của hệ thống hô hấp như mũi, cổ họng, nơi dễ lây lan sang người khác. Chúng giấu kỹ khả năng gây chết người của chúng đủ để tạo thành cơn đại dịch, trước khi con người tìm ra cách chặn đứng. Nhờ sự đánh lừa tinh vi đó mà chỉ trong vài tháng, chúng đã có mặt khắp hành tinh, thay đổi hẳn mọi mặt hoạt động của con người.

Tóm lại, siêu vi nói chung và coronavirus nói riêng, hoạt động xuyên qua cơ thể chúng ta. Vì không có bộ máy riêng của chúng như tế bào, nên chúng tồn tại bằng cách đan bện vào và hóa thân thành các tế bào trong cơ thể con người. Chất đạm của chúng cũng là chất đạm của cơ thể. Nhược điểm của chúng cũng là nhược điểm của cơ thể. Và vì thế, thuốc dùng để hại chúng thì đồng thời cũng hại chính cơ thể. Đó là vấn đề nan giải trong nỗ lực đối phó với cơn dịch coronavirus hiện nay.

Nhân loại đành chịu thua chăng? Chắc chắn là không. Hiện nay các nhà khoa học đang chạy đua với thời gian để tìm ra cách trị loại siêu vi ngổ ngáo này, chặn đứng tầm lây lan của nó. Trong cơn khủng hoảng, nhà siêu vi học Karla Kirkegaard (đại học Stanford)⁽²⁾ đưa ra một cái nhìn lạc quan, đúng hơn, đó là một hy vọng. Hy vọng này không nằm ở đâu xa mà trong chính con siêu vi. Tại sao? Theo bà, dù mang trong nó một tài năng quỷ quái và hiệu quả trong việc lây lan chết người, “loại siêu vi này thực sự không

Dẫn theo Sarah Kaplan, William Wan and Joel Achenbach, The Coro- navirus Isn’t Alive. That’s Why It’s so Hard to Kill, https://www.washingtonpost.com/health/2020/03/23/coronavirus-isnt- alive-thats-why-its-so-hard-kill/

muốn giết hết chúng ta. Vì nếu chúng ta được hoàn toàn khỏe mạnh thì có lợi cho chúng và cho dân số của chúng hơn.” Nói theo lẽ tiến hóa, nếu mục đích cuối cùng của siêu vi là lây lan thì đồng thời chúng cũng phải nhẹ tay với tế bào chủ của nó, bớt đi hành vi chiếm đoạt có tính phá hoại mà thay vào đó, đóng vai trò của một người khách lịch sự khi trú ẩn ở trong cơ thể con người.

Xuyên qua cái nhìn này, thì coronavirus hiện nay đang ở chặng đầu trong cuộc xâm lăng của chúng: sao chép và phát triển bằng quá trình phá hủy cái mà chúng cần là cơ thể con người. Nếu cứ tiếp tục như thế thì có nghĩa là đến một lúc nào đó, chúng cũng sẽ phải bị tiêu diệt vì mất đi môi trường tồn tại. Đó là lý do đã khiến các siêu vi SARS và Ebola đi đến chỗ tự tiêu hủy trước đây. Để tránh tình huống này, cách tốt nhất giúp coronavirus tiếp tục sống còn là: ngừng tiêu diệt các tế bào chủ. Dần dà, theo thời gian, mã di truyền của chúng sẽ thay đổi. Cho đến một lúc nào đó, chúng sẽ trở lại hàng năm và mang lại cho con người một cơn cảm lạnh bình thường mà thôi.

Một lạc quan đầy…thụ động!

Dịch hạch

Trong cơn sốt ruột trước sự hoành hành của dịch coronavirus, tôi tìm đến một cơn đại dịch hư cấu, nhưng không kém hiện thực, tiểu thuyết “La Peste” (Dịch hạch)⁽³⁾

Albert Camus, La Peste, Les Éditions Gallimard, 347^e édition 1947. Xem bản điện tử PDF của trang mạng Bouquineux.com: http://www.bouquineux.com/?telecharger=381&Camus-La_Peste

hay trang mạng Anthropomado:

https://www.anthropomada.com/bibliotheque/CAMUS-La-peste.pdf

của Albert Camus (1913-1960),⁽⁴⁾ một trong những nhà văn hàng đầu của Pháp, giải Nobel văn chương năm 1956. Phiên bản tiếng Anh của nó, The Plague, do nhà xuất bản Penguin tái bản đã bán sạch chỉ trong một thời gian ngắn trên Amazon vào cuối tháng 2/2020.

Khác với đại dịch coronavirus, dịch hạch là do vi khuẩn tạo ra, trước hết, trong con chuột, sau đó lây lan sang người. Bối cảnh của câu chuyện xảy ra ở Oran, một thành phố của Algeria, thuộc địa Pháp, vào đầu thập niên 1940. Vào tháng Tư năm đó, đột nhiên, người ta thấy có những con chuột chết rải rác đó đây trong thành phố, lúc đầu chỉ một, hai con rồi dần dà, mỗi ngày mỗi nhiều. Chẳng mấy ai lưu tâm, đã thế, có người còn xem đó là một trò chơi khăm, kể cả bác sĩ Bernard Rieux, nhân vật chính của câu chuyện. Nhưng khi người gác cổng bệnh viện, nơi ông làm việc, đột ngột đau và chết với một cơn sốt lạ thường, thì Rieux biết rằng thành phố đang có bệnh dịch hạch. Không ai tin. Phải một thời gian sau, khi cơn dịch đã trở nên trầm trọng với nhiều bằng chứng không thể phủ nhận, lúc bấy giờ, nhà cầm quyền mới bắt đầu ra lệnh đặt toàn thành phố dưới sự cách ly để kiểm dịch. Từ đó, mọi cửa ra vào thành phố bị đóng chặt, nội bất xuất ngoại bất nhập. Mọi người được lệnh phải ở trong nhà, chịu sự kiểm soát nghiêm ngặt. Ngay cả người chết cũng phải có nhân viên hữu trách giám sát. Mọi dịch vụ công cộng ngưng trệ, ngay cả các trạm thư tín cũng đóng cửa vì sợ lây lan. Nếu có gặp nhau đâu đó, người ta quay lưng lại với nhau, tránh mọi tiếp xúc, đụng chạm. Dân thành phố sống những ngày vô mục đích, chán nản, tuyệt vọng; một số người hoảng loạn, sinh ra làm càn.

“Vào thời kỳ này, thời gian như ngừng hẳn lại (…) Chỉ trong vòng bốn ngày, cơn sốt tạo ra bốn bước nhảy

Albert Camus, nhà văn Pháp, sinh năm 1913, Nobel văn chương năm 1957, mất năm 1960 trong một tai nạn xe hơi.

kinh hoàng: mười sáu người chết, hai mươi bốn, hai mươi tám và ba mươi hai. Đến ngày thứ tư, người ta thông báo việc mở bệnh viện phụ trong một trường mẫu giáo. Đồng bào chúng tôi vốn vẫn ngụy trang nỗi lo âu của mình dưới những lời bông đùa, giờ đây, tỏ ra chán nản hơn và lặng lẽ hơn.”⁽⁵⁾

Dân thành phố cảm thấy đột nhiên bị nhốt vào trong tù với nỗi đau khổ vì xa cách bạn bè, người thân. “Một trong những hậu quả đáng kể nhất của việc đóng cửa thành phố là sự chia cách bỗng nhiên rơi vào những con người không hề được chuẩn bị.”⁽⁶⁾

Kẻ ở lại thoát ra ngoài thành phố không được mà những người đi xa cũng chẳng thể nào về. Không ai có thể cứu giúp ai, không ai làm gì được cho ai. Những chữ vốn vẫn thường được dùng một cách bình thường như “dàn xếp” (transiger), “ân huệ” (faveur) hay “ngoại lệ” (exception) bỗng trở thành vô nghĩa. Giữa không khí chết chóc và tuyệt vọng đó, trong lúc chính quyền thành phố không đảm đương nổi vì quá tải, bác sĩ Bernard Rieux, dù có vợ ốm đau được gửi đi dưỡng bệnh ở một thành phố khác từ trước đó, bất chấp mối hiểm nguy lây bệnh, đứng ra tổ chức cuộc chiến đấu chống cơn dịch bệnh: lập ra những nhóm thiện nguyện, tự làm bệnh viện dã chiến, tự điều chế thuốc, làm vệ sinh thành phố, chuyên chở và chữa trị người bệnh, lo mai táng người chết, vân vân. Sự tận tụy của Rieux đã thuyết phục nhiều người khác cùng tình nguyện tham gia chống dịch.

Họ xuất thân từ nhiều hoàn cảnh, nghề nghiệp, cá tính và xu hướng rất khác nhau.

Albert Camus, La Peste, tr. 75.
Sđd, tr. 79.

Chẳng hạn ký giả trẻ Raymond Lambert. Anh đến từ Paris, bị kẹt vì lệnh phong tỏa, nên tìm mọi cách trốn thoát khỏi thành phố, kể cả bằng con đường đi chui, nhưng đến khi nguyện vọng được thỏa mãn thì anh ta thay đổi thái độ, tình nguyện ở lại.

Chẳng hạn cha Paneloux. Lúc đầu, vị linh mục dòng Tên này không tin ở công việc của bác sĩ Rieux. Vào lúc cao điểm của cơn dịch, khi có đến 500 người chết một tuần, ông vẫn giải thích với con chiên rằng cơn dịch là một cách Thượng Đế trừng phạt những kẻ có tội và khuyên họ chấp nhận sự trừng phạt đó, qua một bài thuyết giảng hùng hồn. Ông nói:

“Hỡi các anh chị em, cuối cùng, chính ở đây thể hiện lòng Chúa nhân từ, ngài đã mang vào mọi vật cái thiện và cái ác, sự giận dữ và lòng xót thương, bệnh dịch hạch và sự giải thoát. Chính cái tai họa đã làm các anh chị em tổn thương, nó nâng anh chị em lên và chỉ đường cho anh chị em.”⁽⁷⁾

Nhưng về sau, chứng kiến cái chết thương tâm của một đứa bé vô tội, cha Paneloux thay đổi hoàn toàn thái độ, tình nguyện vào nhóm thiện nguyện, cuối cùng, nhiễm bệnh và chết.

Rõ ràng là “Dịch hạch” mang rất nhiều nét khá tương tự với cơn đại dịch Coronavirus hiện nay. Tuy nhiên, tác phẩm không chỉ viết về một trận dịch như nó là, mà chứa đựng nhiều ẩn dụ: cuộc xâm lăng tàn bạo của chủ nghĩa Đức Quốc Xã trong thế chiến thứ 2, sự lan truyền độc hại của các ý thức hệ đối chọi nhau làm nhiễm độc xã hội. Nhưng sâu xa hơn hết, đó là ẩn dụ về con người như một thân phận. Con người, trong cái nhìn của Camus, là một cái gì mong manh, rất dễ tổn thương, có thể bị tiêu diệt bất

Sđd, tr. 115

cứ lúc nào, bởi một thiên tai đột ngột xảy ra, hay bởi hành vi lầm lỗi của chính mình, hay thậm chí, bởi một thứ vô cùng nhỏ nhoi: con vi khuẩn. Nhưng dân thành phố Oran không thừa nhận điều này. Ngay việc sử dụng chữ “dịch hạch” để gọi cho đúng tên của cơn dịch mà người ta cũng không muốn chấp nhận. Rieux dứt khoát ngay từ đầu cơn dịch: nói gì thì nói, điều trước tiên là “Phải gọi căn bệnh này đúng như tên của nó,”⁽⁸⁾ trước khi nói đến chuyện đối phó với nó.

Khi những dấu hiệu đầu tiên của cơn dịch xuất hiện, mọi người đều cho rằng đó là trách nhiệm của một ai đó, chẳng dính dáng gì đến mình. Thậm chí ngay cả khi chứng kiến một phần tư (1/4) cư dân lăn ra chết, những người còn sống vẫn tin rằng tai họa sẽ không xảy ra cho bản thân họ. Ai cũng muốn giữ cho mình sự bình an, không muốn thay đổi thói quen và những gì mình đang hưởng, nên chẳng hề quan tâm đến người khác, đến cộng đồng. Trong suốt cơn dịch, Camus nhấn mạnh đến thái độ hờ hững và phủ nhận hiện thực của cư dân Oran đối với tai họa như là một ẩn dụ siêu hình. Tai họa, theo ông, là của chung, nhưng không mấy ai chấp nhận nó. Họ cho nó là phi thực, là một cơn ác mộng sẽ chóng qua đi, cho đến khi nó rơi ngay trên đầu mình. Phải lâu lắm về sau, trải qua nhiều tháng sống như bị lưu đày, nhiều cư dân thành phố mới dần dà hiểu ra rằng tai ương không phải là của riêng ai, mà liên quan đến tất cả mọi người. Nỗi đau cơn dịch là nỗi đau chung cần được được chia sẻ, nên mọi người đành quên đi nỗi đau cá nhân và cùng tham gia vào công cuộc chiến đấu chống dịch.

Nhân vật chính, bác sĩ Rieux, làm việc hết mình để giảm bớt sự đau khổ ở chung quanh, trông giống như những anh hùng nào đó trong truyện cổ, thực ra, là hình ảnh khác

Nguyên văn: Il faut appeler les choses par leur nom. Sđd, tr. 51.

của một nhân vật thần thoại Hy Lạp, Sisyphe, được Camus bàn đến trong tiểu luận “Le Mythe de Sisyphe”.⁽⁹⁾ Sisyphe phạm tội, bị các thiên thần phạt phải làm một công việc vô cùng vô ích: lăn một tảng đá lên đỉnh núi, chờ cho nó rớt xuống, lại lăn lên, cứ như thế cho đến…vĩnh cửu. Thay vì than thở và nguyền rủa, Sisyphe quyết định sống hình phạt của mình một cách đầy ý thức. Hắn biến hình phạt thành sự chọn lựa, chọn lựa làm cái công việc hoàn toàn vô ích đó để làm chủ số mệnh của mình. Thái độ đó khiến Camus xem Sisyphe là “người anh hùng phi lý” (le héros absurde) trong chủ thuyết phi lý của mình, vốn đã được triển khai qua nhiều tác phẩm khác nhau của ông: L’Étranger (Người xa lạ), Caligula, Le Malentendu (Ngộ nhận).

Nói phi lý, nghe nó …phi lý, nghĩa là tiêu cực. Thực ra, theo Camus, phi lý ở đây không phải là cái gì vô lý. Phi lý chỉ một tình trạng như-nó-là, một cái gì có sẵn đó, không thể thay đổi. Khác với Jean-Paul Sartre quan niệm rằng tình trạng phi lý lệ thuộc vào một thế giới vắng mặt ý thức, Camus cho rằng phi lý là hậu quả trực tiếp của sự vắng mặt của Thượng Đế, hay nói cho đúng hơn, vắng mặt ý thức về Thượng Đế. Trong trường hợp Sisyphe, mà Camus sử dụng như một ẩn dụ, hình phạt mà hắn chịu đựng là sự đã rồi, là điều hiển nhiên. Nó không đúng hay sai, tốt hay xấu. Như cơn dịch hạch: nó đến là nó đến. Như cái chết của đứa bé: nhiễm bệnh là phải chết. Đẩy xa hơn, đã là con người thì phải chết, dù là chết bệnh, chết già, chết tai nạn hay chết bất đắc kỳ tử. Chết là chết. Không có một ý nghĩa duy lý hay đạo đức nào nằm đàng sau cơn dịch, đàng sau cái chết hay đàng sau hình phạt, nếu xem đó là một hình phạt. Tính

Albert Camus, The Myth of Sisyphus and Other Essays, Justin O’Brien dịch, New York, Vintage Books, 1991. Xem bản điện tử: https://www2.hawaii.edu/~freeman/courses/phil360/16.%20Myth%20 of%20Sisyphus.pdf

cách độc đoán của cơn dịch đi song hành với tính phi lý của hiện hữu. Chỉ có một cách là chấp nhận cái phi lý một cách đầy ý thức, để tìm cách đối phó với nó, cách này hay cách khác. Theo Camus, phi lý không ở trong con người cũng không ở trong thế giới mà được sinh ra từ sự đụng độ giữa nhu cầu con người và sự im lặng phi lý của thế giới, tức là nằm trong sự cùng hiện diện của chúng. Con người sống một kinh nghiệm, một số phận, chính là chấp nhận hoàn toàn nó. “Sống, chính là là làm cho cuộc sống trở thành phi lý,”⁽¹⁰⁾ theo Camus. Hiểu như thế, phi lý mang ý nghĩa tích cực.

Nhân vật Rieux sống với cái phi lý của cơn dịch, của số phận riêng của mình và của thành phố. Chính vì thế, ông chọn phải xa vợ (và sau này, khi hết dịch thì vợ chết), chọn ở lại chiến đấu chống cơn dịch như một bổn phận phải hoàn tất chứ không để trở thành anh hùng. Khi thảo luận về cha Paneloux và qua đó, về vai trò của Thượng Đế trong cơn dịch, Rieux phát biểu:

“…nhưng vì trật tự của thế giới được quy định bởi cái chết, nên có lẽ tốt hơn cho Thượng Đế là người ta không nên tin ở ngài mà phải nỗ lực hết mình chiến đấu chống lại cái chết, để khỏi mất công hướng lên trời [cầu nguyện] nơi mà ngài hoàn toàn im lặng.”⁽¹¹⁾

Cơn dịch đưa đến đau khổ. Và giống như cơn dịch, đau khổ là đau khổ, chẳng cần nguyên nhân gì cả và chẳng cần biết là con người có thích hay không. “Đau khổ được phân chia một cách ngẫu nhiên, nó vô nghĩa, nó đơn giản là phi lý và đó là điều đáng nói nhất mà người ta có thể bàn

Nguyên văn: Living is keeping the absurd alive (Nguyên văn tiếng Pháp: Vivre, c’est faire vivre l’absurde). Albert Camus, tài liệu đã dẫn, tr. 18.
Albert Camus, sđd, tr. 149.

về nó,” theo Alain de Botton,⁽¹²⁾ trong một tiểu luận viết về “Dịch hạch” của Albert Camus. Giải thích rõ hơn về điều này, Sean Illing, trong một tiểu luận khác cũng bàn về bài học mà Camus để lại qua tác phẩm này, viết, “Tất cả chúng ta đều bị giữ làm con tin bởi những điều chúng ta không hề kiểm soát.”⁽¹³⁾

Cuối cùng, sau hơn một năm, cơn dịch chấm dứt ở thành phố Oran. Cuộc sống trở lại bình thường. Dân thành phố hân hoan reo mừng. Nhưng Camus cảnh báo rằng như thế không có nghĩa là con người đã hết bị đe dọa. Kết thúc truyện, ông viết:

“…vi trùng dịch hạch không bao giờ chết cũng không bao giờ biến mất, nó có thể nằm ngủ yên hàng chục năm trong đồ đạc và quần áo, nó kiên nhẫn chờ đợi trong các phòng ốc, dưới tầng hầm, trong rương, trong những chiếc khăn tay và trong đống giấy má và có lẽ đến một ngày nào đó, vừa để gây tai họa cũng như để dạy bài học cho con người, cơn dịch hạch sẽ lại đánh thức đàn chuột của nó dậy và rồi gửi chúng ra nằm chết trong một thành phố đang tràn trề hạnh phúc nào đó.”⁽¹⁴⁾

Alain de Botton, Albert Camus on the Coronavirus. https://www.nytimes.com/2020/03/19/opinion/sunday/coronavirus- camus-plague.html
Sean Illing, This Time for Solidarity. https://www.vox.com/2020/3/13/21172237/coronavirus-covid-19-albert- camus-the-plague
Nguyên văn: “Car il savait ce que cette foule en joie ignorait, et qu’on peut lire dans les livres, que le bacille de la peste ne meurt ni ne disparaît jamais, qu’il peut rester pendant des dizaines d’années endormi dans les meubles et le linge, qu’il attend patiemment dans les chambres, les caves, les malles, les mouchoirs et les paperasses, et que, peut-être, le jour viendrait où, pour le malheur et l’enseignement des hommes, la peste réveillerait ses rats et les enverrait mourir dans une cité heureuse.” Albert Camus, La Peste, tr. 357-358.

Nếu xem đó là một lời tiên tri, thì lời tiên tri đã trở thành sự thật: coronavirus!

Cơn dịch không phải chỉ trong một thành phố, mà trên toàn thế giới.

Như trong “Dịch hạch”, coronavirus mang lại chết chóc và đau khổ.

Như trong “Dịch hạch”, lúc đầu chẳng ai tin là coronavirus sẽ đến nơi mình đang ở và trực tiếp de dọa đến mạng sống của mình và gia đình mình.

Nhưng rồi coronavirus đến, càng ngày càng dữ dội, càng hung hăng. Những cái xác biết cử động đó, zoombie, cuối cùng, không còn ở xa chúng ta nữa mà đã đến ở ngay cạnh chúng ta, chực chờ trước cửa, trên đồ ăn, trong áo quần và từ những người bạn, người thân, sẵn sàng xâm nhập vào cơ thể mỗi người, không phân biệt sang hèn giàu nghèo hay da đen da trắng da vàng. Chúng tấn công “con người”. Con người kinh hoàng tự hỏi: Tại sao lại coronavirus? Chúng từ đâu đến? Chúng gây bệnh để làm gì? Lúc nào chúng biến mất?

Cả nhân loại đang sống trong cõi phi lý của Albert Camus!

Đâu đó trên toàn thế giới, đang có hàng ngàn, hàng chục ngàn và hàng triệu người chết; và cũng đang có hàng ngàn, hàng chục ngàn hay hơn nữa những Bernard Rieux, những Raymond Lambert, những linh mục Paneloux…; và không thiếu những Cottard, một kẻ cơ hội, tìm cách làm giàu nhờ cơn dịch.

Alain de Botton viết: “Camus nói với chúng ta trong thời đại riêng của chúng ta, không phải vì ông là một nhà tiên tri có phép thần thông có thể báo cho biết trước những điều mà những nhà dịch tễ học giỏi nhất không thể làm, nhưng vì ông đã nắm bắt đúng bản chất con người. Trong khi chúng ta chẳng biết gì, thì ông nhận ra rằng ‘mọi người đều mang cái dịch bệnh này trong chính mình, bởi vì không ai, không một ai trong thế giới là được miễn nhiễm cả.”⁽¹⁵⁾

Coronavirus rồi sẽ qua đi.

Nhưng cơn dịch – cái phi lý – thì vẫn còn nằm đó.

(3/2020)

27/12/2022 0 comments

Biên khảo

Trần Văn Khởi: Dầu hỏa VNCH: Đi vào một lịch sử không hề mơ ướcTrần Văn Khởi:

by 25/11/2022

written by

Sau nhiều năm thăm dò sơ khởi ngoài khơi, chương trình tìm dầu của Việt Nam Cộng Hòa (VNCH) đã thực sự lăn bánh trên phi đạo với việc ban hành Luật Dầu Hỏa cuối năm 1970. Khi giao cho tôi phụ trách chương trình, Tổng Trưởng Kinh Tế Phạm Kim Ngọc đã chia sẻ với tôi viễn ảnh phát triển bền vững do khai thác dầu hỏa dẫn đầu, cùng với những cải tổ cơ cấu căn bản, đưa tới một nền kinh tế thị trường tiến bộ và cởi mở trong tương lai. Trong hơn bốn năm kế tiếp, chương trình đã được xúc tiến mạnh mẽ, đưa tới khoan sáu giếng ngoài khơi, tìm được hai mỏ và một vết dầu triển vọng. Rồi bước ngoặc lịch sử 30 tháng Tư đã làm sụp đổ chế độ cộng hòa, kết thúc giấc mơ lấy dầu hỏa thay viện trợ Mỹ để phát triển miền Nam.

Chính phủ Cộng Sản Việt Nam (CSVN) tiếp thu ngay chương trình tìm dầu. Mấy năm đầu thì tiến độ công tác rất chập chững, một phần vì bị cấm vận không được tiếp cận kỹ thuật dầu khí tây phương, một phần vì, như sau này tự nhận định, “quan điểm tự lực trong công tác thăm dò và khai thác dầu khí ở ngoài biển chưa có tính khả thi về vốn, cán bộ và công nghệ.” Mấy năm sau, ngành dầu khí đã trưởng thành nhanh chóng dựa trên khám phá mới ở mỏ Bạch Hổ và hàng loạt mỏ dầu mới ngoài khơi miền Nam. Đến nay, sau 40 năm khai thác, công trình dầu khí đã mang lại cả trăm tỉ Mỹ kim cho Việt Nam, chưa kể đến những hệ quả kích động dây chuyền trong sinh hoạt kinh tế.

Nhiều tài liệu và biểu hiện trong mấy năm gần đây cho thấy CSVN đã đối xử sòng phẳng với những bước sơ khởi trong thời VNCH, đánh giá cao nhiều công tác ban đầu, và khi viết lịch sử đã đưa dầu hỏa VNCH vào lịch sử dầu khí Việt Nam. Nhưng đó không phải là lịch sử nhiều người hằng mơ ước trước 75.

Loạt bài ở báo Tuổi Trẻ

Trong nhiều ngày cuối tháng Tư năm 2018, báo Tuổi Trẻ đã đăng một loạt bài về Mỏ Dầu Bạch Hổ, trình bầy rất chi tiết những bước VNCH đã thành tựu trước đây, và đã đưa ra nhiều nhận định tương đối khách quan, có phần khen ngợi. Bài báo đã:

* mở đầu bằng xác nhận ngay “Bạch Hổ, mỏ dầu chủ lực quyết định thành-bại của ngành dầu khí Việt Nam, được tìm thấy từ trước 30-4-1975;”

* ghi nhận lần lượt các công trình nghiên cứu ngoài biển đầu tiên từ năm 1967, ban hành Luật Dầu Hỏa cuối năm 1970; một tháng sau thành lập Ủy Ban Quốc Gia Dầu Hỏa, đi học bài với CONOCO mà báo gọi là “đi đêm”; công bố đầu tháng 6-1971 lịch trình đấu thầu quốc tế để cấp quyến tìm kiếm và khai thác dầu hỏa; nhận bản trả lời vấn-đề-lục (TVK: questionnaire) của 18 công ty; rồi một lần nữa thông báo gọi thầu dầu hỏa ngày 24-3-1973, đưa tới ký hợp đồng cho tám lô, được 16.6 triệu USD tiền hoa hồng chữ ký; rồi đầu tháng 2-1974 tổ chức thêm một cuộc gọi thầu thứ hai, với điều kiện khắt khe hơn, các lô rộng chỉ bằng nửa các lô kỳ trước, thâu thêm được 29.1 triệu USD tiền hoa hồng chữ ký, mà các công ty trả chỉ để được phép đi tìm dầu;

* mô tả chi tiết công việc của 6 nhân viên ở Văn Phòng Dầu Hỏa (TVK: hai thư ký là Bà Trước và ông Sỹ; 4 chuyên viên là Võ Anh Tuấn, Nguyễn Văn Vĩnh, Phí Lê Sơn, và tôi), “đánh máy, chữa lỗi từng trang stencil mờ cả mắt, quay ronéo trên giấy trắng cỡ 21x33cm, in bìa, đục lỗ, đóng thành tập;”

* đăng hình Ủy Ban Dầu Hỏa VNCH thăm viếng dàn khoan, và hình ông Vĩnh và tôi đi tham quan ở hTái Lan;

* đưa ra những thẩm lượng tích cực, có phần khen ngợi chương trình tìm dầu của VNCH trước đây:

– “ Lần đầu soạn thảo và chưa từng có trải nghiệm để chỉnh sửa nhưng đạo luật dầu hỏa VNCH được giới chuyên môn đánh giá khá chặt chẽ, chú trọng quyền lợi quốc gia;”

– “Quan điểm của Chính Phủ VNCH là vừa làm vừa “học nghề’ của các công ty quốc tế. Nhưng ngay trong tình thế hạn chế đó, họ vẫn làm được nhiều việc hiệu quả, nhanh chóng, đặc biệt là tổ chức hai cuộc đấu thầu triệu đô thành công trên cả mong đợi;”

– “ Nhiều ý kiến chuyên môn khẳng định một năm nỗ lực của ngành dầu hỏa miền Nam Việt Nam bằng hành trình 10 năm của các quốc gia khác;”

– “ Theo TS Ngô Thường San, chủ tịch Hội Dầu Khí Việt Nam, Chính Phủ VNCH trước năm 1975 đã có nỗ lực rất lớn trong việc tìm kiếm và khai thác tài nguyên dầu khí. Họ thực hiện đúng những tiến trình bài bản, từ việc ban hành đạo luật dầu hỏa để có nền tảng pháp lý, thành lập Ủy Ban Quốc Gia dầu hỏa điều hành công việc, và mời gọi các công ty quốc tế có năng lực mạnh tiến hành thăm dò khai thác. Chỉ với 6 mũi khoan đầu tiên mà đã tìm thấy hai giếng dầu có khả năng thương mại, một giếng có dấu vết, là sự thành công rất lớn. Tỉ lệ thành công này cao hơn cả tỉ lệ trung bình của ngành dầu khí thế giới.”

Bộ Lịch Sử Ngành Dầu Khí Việt Nam (đến năm 2010)

Phần lớn các chi tiết trong bài báo Tuổi Trẻ được lấy từ bộ Lịch Sử Ngành Dầu Khí Viêt Nam (đến năm 2010) do Tập Đoàn Dầu Khí Việt Nam soạn thảo, Nhà Xuất Bản Chính Trị Quốc Gia – Sự Thật, Hà Nội (2011), Đây là một sử liệu khổng lồ, có rất nhiều chi tiết, gồm 3 tập tổng công hơn 1700 trang. Hội Đồng Biên Soạn và Ban Biên Tập gồm toàn là những lãnh đạo dầu khí và các cấp chỉ huy kỹ thuật của CSVN suốt hàng chục năm qua. Bộ sử liệu cũng đã viết về các tổ chức và hoạt động của các đảng bộ đảng đoàn và tổ chức chính trị CS trong mọi cấp mọi ngành dầu khí. Bộ sử liệu này có thể tìm đọc được trên internet.

Các chi tiết thời VNCH tương đối trung thực và khách quan, và việc soạn thảo đã có sự đóng góp ban đầu của ông Nguyễn văn Vĩnh (nguyên Cục Trưởng Dầu Hỏa) và trợ giúp của ông Phí Lê Sơn (nguyên Giám Đốc Kế Hoạch và Huấn Luyện). Cả hai ông Vĩnh và Sơn đã quyết định không di cư hồi tháng Tư 75 vì lý do gia đình. Như đa số nhân viên của Tổng Cục Dầu Hỏa và Khoáng Sản, hai ông đã ở lại làm việc với cơ quan tiếp quản CS được mấy năm cho đến khi tổ chức dầu khí dời đi Vũng Tàu để chuẩn bị hợp tác lâu dài với Sô Viết đầu thập niên 1980. Hai ông được mời hợp tác soạn thảo sử liệu sau khi đã thôi việc và rời ngành dầu khí hơn 20 năm.

Năm 2002, tôi có tự xuất bản cuốn “Dầu Hỏa Việt Nam 1970-1975: Những Ngày Còn Nhớ,” như là phúc trình của một chuyên viên. Cuốn sách không hề ra mắt, và chỉ in một lần. In xong, tôi có gởi biếu cho hai ông Vĩnh và Sơn ở Saigon và 5 cuốn cho Tập Đoàn Dầu Khí Việt Nam ở Hà Nội. Cuốn sách này có được liệt kê trong phần Tài Liệu Tham Khảo của bộ sử liệu, Tập III trang 584, và hiện nay có thể đọc được ở vietmessenger.com.

Bộ sử liệu không nhắc nhở gì đến các công tác về luật biển và thềm lục địa dưới thời VNCH. Hồi đó UBQGDH đã đưa đề mục luật biển vào ưu tiên hàng đầu và đã phân công Luật Sư Vương Văn Bắc phụ trách; Luật Sư Bắc là một luật sư tư nhân nổi tiếng, đã được đích danh mời vào UBQGDH, về sau làm Tổng Trưởng Ngoại Giao của VNCH. Tại Tổng Cục, tôi cũng đã dành phần lớn thời giờ để làm việc trong lãnh vực luật biển thềm lục địa.

Bộ sử liệu cũng không đề cập gì về hoạt động trong luật biển và thềm lục địa dưới thời CSCN. Trong các chức năng và nhiệm vụ cơ bản của Tập Đoàn Dầu Khí thì không thấy có gì về luật biển hay thềm lục địa.

Tên Giếng Dầu

Mười mỏ dầu lớn nhất ở Việt Nam hiện nay tên là: Bạch Hổ, Sư Tử Đen / Vàng / Trắng / Nâu, Đại Hùng, Rạng Đông, Hồng Ngọc, Lan Tây và Lan Đỏ. Hai mỏ Bạch Hổ và Đại Hùng được đặt tên trước tháng Tư 75; các mỏ khác đặt tên sau mà đại khái cũng theo phương thức cùng là hoa lá cây cỏ, thú vật trên bờ dưới biển ở Việt Nam.

Hồi 1974 trước khi các công ty khởi sự khoan giếng, họ bàn với tôi cần đặt tên giếng dầu. Thay vì theo thông lệ quốc tế lúc đó đặt tên theo địa dư hay danh số của lô mà tôi thấy nhàm chán, tôi muốn tên sẽ có một cái gì gắn bó với Việt Nam. Tôi nghĩ ngay đến các vị anh hùng trong lịch sử; còn gì hay bằng mỏ dầu Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Quang Trung. Ngặt một điều là không có gì bảo đảm giếng sẽ khoan trúng dầu – xác suất trúng dầu khi khởi đầu chỉ là 1 trên 10, 10 giếng mới may ra trúng một mỏ, mà biết giếng nào trúng đây. Và lỡ giếng Trần Hưng Đạo bị “khô” thì quả là một điều phạm thượng tày trời. Tôi cũng nghĩ đến tên các thi hào văn nhân, thì cũng kẹt vậy: Nguyễn Du tội tình gì mà 300 năm sau có người khóc chỉ vì tên dính liền với một giếng khô ở thềm lục địa?

Rồi tôi nghĩ đến tên các tỉnh, các quận, sông núi ở các địa phương thì cũng kẹt vậy: mỏ dầu An Giang nghe elegant, nhưng một loạt giếng khô mang tên Quảng Trị, Nha Trang, Ngự Bình…thì cũng rất khó nghe cho đồng bào ngoài Trung. Rốt cục lại, tôi đã chọn tên hoa lá cây cỏ và thú vật trên bờ dưới biển, những tên gần gũi với Việt Nam mà nếu giếng đó có bị “khô” thì cũng không phiền lòng ai. Tên các giếng đầu tiên là Hồng, Dừa I, Dừa II, Mía, Bạch Hổ và Đại Hùng.

Sau 1975, tôi có để ý theo dõi tiến triển hoạt động dầu khí ở Việt Nam, đặc biệt là tên các giếng dầu mới, nhưng tin tức lúc đầu không có nhiều, một phần vì tiến độ chậm chạp, và phần lớn là vì CSVN mấy năm đầu thì như là một lỗ đen (black hole), ánh sáng không lọt ra ngoài được còn nói gì đến tin tức. Đến khoảng đầu thập niên 1980, tôi đọc thấy có tên ba giếng mới ở ngoài khơi là Cam, Vải Thiều, Đu Đủ; tôi rất ngạc nhiên. Rồi lại nghe một loạt giếng nữa mang tên Mãng Cầu, Cau, Phong Lan, tôi rất hài lòng.

Năm 1995, tôi gặp lại hai ông Vĩnh và Sơn khi tôi tham dự hội thảo dầu khí do PetroVietnam tổ chức ở Saigon. Tôi có hỏi ông Vĩnh sau này khi đặt tên giếng dầu thì làm sao. Ông Vĩnh nói ông đưa ra ý kiến với một số tên rồi anh em chọn, ai cũng thấy mọi chuyện tự nhiên, rồi cứ tiếp tục như trước. Có lần tôi nghĩ nếu hồi đó tôi đổi tên giếng qua thành những chữ thời thượng của VNCH như Tự Do, Công Lý, Vì Dân…thì biết đâu bản đồ thềm lục địa hôm nay đã tràn đầy những tên thời thượng CSVN như tên đường phố mới, thay vì những tên cây cỏ thú vật bình dân và quen thuộc trong đại chúng.

Mới đây có tin tìm được một mỏ nhiều triển vọng ở ngoài khơi Quảng Trị, đặt tên là Kèn Bầu. Nghe cũng thú vị, thật là gắn bó với Việt Nam.

Chuyên viên dầu khí CS

Trong buổi triển lãm dầu khí ở Saigon năm 1995, tôi đã có dịp trò chuyện xã giao với Tiến Sĩ Ngô Thường San, và qua danh thiếp trao đổi, với nhiều kỹ thuật gia cao cấp của PetroVietnam và một vài cố vấn dầu khí của chính phủ. Cuộc trao đổi rất là cởi mở giữa những người mới gặp nhau lần đầu. Tôi khen chuyên viên Việt Nam đã đưa dầu khí Việt Nam vào kỹ nghệ và kỹ thuật dầu khí quốc tế. Các viên chức PetroVietnam thì liên tiếp gởi nhắn tôi những lời thân thiện:

– “Nghe tên anh lâu bây giờ mới thấy mặt”

– “Tôi có biết chuyện hồi trước anh làm”

– “Anh về đây làm việc với tụi tôi đi”

– “Anh có rảnh thì mời anh đi thăm Bạch Hổ”

– “Anh có dịp ghé thăm cơ sở Vũng Tàu”

Tôi rất cảm kích những lời cởi mở và thân thiện này, mà phải đi Indonesia ngày hôm sau.

Trên đường bay về, và nhiều lần sau này, tôi đã nghĩ tới buổi trò chuyện đó, và lần nào tôi cũng nghĩ rằng thái độ vồn vã và ân cần của chuyên viên PetroVietNam đã phản ảnh phần lớn sự đánh giá thuận lợi của họ đối với các bước đầu cẩn thận và thành công của chương trình dầu hỏa VNCH trước 75.

Cách đây mấy năm, tôi có theo dõi vụ “ô nhục” (từ điển Anh-Việt Nguyễn Văn Khôn dịch chữ scandal) ở PetroVietnam, gây ra do vị chủ tịch Tập Đoàn Dầu Khí vốn không có gốc gác kỹ thuật chuyên nghiệp mà là một phó bí thư tỉnh ủy được đề bạt vào làm. Thấy tin một số chuyên gia dầu khí có thành tích kỹ thuật xuất sắc đã bị vướng vào vòng tù tội, tôi cũng rất áy náy cho các chuyên viên này.

Một lịch sử không mơ ước

Năm 1973, trong buổi tối trước ngày ký các hợp đồng đầu tìm dầu đầu tiên, tôi mang 32 tập hợp đồng (8 lô, mỗi lô 2 bản tiếng Việt 2 bản tiếng Anh) đến nhà Tổng Trưởng Phạm Kim Ngọc để ông ký tắt trên từng trang (hai chữ pn). Vừa uống trà sâm vừa ăn bánh ngọt, hai người vừa nói chuyện trong khi tay ông Ngọc cứ như máy ký nhanh trên cả mấy trăm trang. Tôi nhớ ông nói với tôi “Khi nào có dầu thì mình sẽ đi vào lịch sử.”

Đầu năm 1975, VNCH tìm thấy nhiều dầu ở mỏ Bạch Hổ, rồi chỉ mấy tháng sau là tan hàng đành phải bỏ lỡ. Các chuyên viên kỹ thuật của CSVN sau đó đã nỗ lực phát triển mạnh mẽ và thành công việc khai thác tài nguyên dầu khí ở ngoài khơi. Họ đã đưa sự nghiệp dầu khí vào lịch sử, và theo đó đã đưa dầu hỏa VNCH vào lịch sử.

Nhưng lịch sử này không phải là lịch sử trong viễn kiến của Tổng Trưởng Kinh Tế Phạm Kim Ngoc, không nằm trong tầm nhìn của UBQGDH, và cũng không phải là lịch sử mà các chuyên viên dầu hỏa VNCH thời đó mỗi ngày hằng mơ tưởng.

Houston, tháng 11 năm 2022.

*Về tác giả Trần Văn Khởi: Nguyên Tổng Cục Trưởng Dầu Hỏa và Khoáng Sản của Việt Nam Cộng Hòa.

25/11/2022 0 comments

Newer Posts

Older Posts

Biên Khảo Học Thuật

Dịch hạch

Pin It on Pinterest