Category:

Hội hoạ

Tranh của Nguyễn Trọng Khôi

by 24/02/2023

written by

Lời giới thiệu: Họa sĩ Nguyễn Trọng Khôi tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Gia định, Sài Gòn năm 1973. Tên tuổi của ông đã được khẳng định từ trước 1975, khi ông làm minh họa bìa sách và báo cho Nhà xuất bản Vàng Son giai đoạn 1971–1975 cũng như qua các cuộc triển lãm tranh, liên tiếp từ năm 1972–1988. Sau khi sang Mỹ định cư từ năm 1988 cho đến nay, Họa sĩ Nguyễn Trọng Khôi tiếp tục có những cuộc triển lãm tại nhiều nơi ở Mỹ (cá nhân hay nhóm) và ông cũng trở về Việt Nam, triển lãm nhiều lần tại Hội An, Huế, Sài Gòn, Hà Nội… Tranh của ông đa dạng về thể loại, phong cách và bút pháp: từ Hiện thực, Hiện thực Biểu hiện, Trừu tượng cho tới Siêu thực…

Hiện ông sống tại Boston, Massachusetts, Hoa Kỳ.

***

3 người đàn ông và chân dung không dung mạo

Hà Nội-Tiếng Dương Cầm ( Bùi Xuân Phái và Hà Nội)

24/02/2023 0 comments

Tranh Đinh Trường Chinh

by 20/01/2023

written by

20/01/2023 0 comments

Hội hoạ

Nguyễn Thanh Bình: Tản mạn về nghề – Vệt cọ đi theo thời gian

by 13/01/2023

written by

Vẽ, là thứ tôi phải học từ bé (1965 – 11 tuổi), mài đít trong trường 13 năm (7 năm sơ trung và 6 năm đại học), ra đời, phải lăn lóc nhiều nghề trái khoáy, nhưng cuối cùng, vẫn quay về và dựa vào nó để sống, nên nó là “cái nghề” mà tôi rành rẽ, thành thạo nhất.

Nhưng, khác với những nguời trời cho năng khiếu từ nhỏ, luôn đầy ắp cảm hứng, tôi luôn phải dựa vào thứ khác như văn học hoặc âm nhạc để duy trì một “động năng” cho việc vẽ tranh, vì kỹ thuật, kỹ năng học được trong trường là không đủ.

Chỉ từ văn học hoặc âm nhạc, thì một cái gì đó giống như “cơn hứng” mới trồi lên, lay động tình cảm nhưng chưa phải là cảm xúc. Đặc biệt, với những “yêu cầu” theo ý chủ quan của khách, thì cái “tình” kia không xuất hiện (thậm chí không bao giờ có), cái được tạo ra chỉ đơn thuần là quán tính kỹ thuật.

Nguyên nhân ở chỗ: khác với những họa sỹ khởi đi từ năng khiếu và đam mê – từ “ý” dẫn đến “tứ” tạo ra cảm xúc của họ đi trực tiếp từ trong tâm, dồi dào, nên có thể “đáp ứng” bất cứ cái gì, bất cứ lúc nào, trong khi tâm tôi không có tư duy dẫn đến cảm xúc tạo hình, nên nó phải đi vòng.

Những bức thành công nhất, với các chủ đề khác nhau, cho triển lãm cá nhân hoặc nhóm, không theo “yêu cầu”, thì luôn bằng vẽ cảm xúc thật. Đơn giản vì không bị “ra đề bài” nên nó “tự do” … nhởn nhơ, nên nó “thoáng”. Lúc bấy giờ, cái “thoáng” đó mới được kỹ thuật, kỹ năng dẫn đi …

Từ lâu, tôi đã nói nhiều lần: Hôi họa, âm nhạc và văn học thực ra chỉ là những mặt khác nhau của một khối, có tên là “nghệ thuật”. Người có tố chất hội họa sẽ vẽ, có tố chất âm nhạc sẽ đàn và có tố chất văn chương sẽ viết, nhưng từ nhỏ, tôi không được đi theo cái vốn là “tố chất” của tôi, do đó vẽ hỏng rất nhiều, và khi hỏng, nếu chưa nản lòng mà vứt bỏ, thì lại dựa vào văn chương hoặc âm nhạc, “nhóm lửa” lại …

Bức “Dàn Đồng Ca” (Galeries La Vong – 1996) ra đời từ một bức vẽ hỏng, và được gợi hứng lại một cách khó khăn từ bản Aria của Yanni.

Sau này, giai điệu dịu dàng và man mác buồn từ bản Serenate của F.Schubert gợi ý cho tôi tạo ra cái background cực kỳ đơn giản, không có chi tiết mà chỉ có hòa sắc thay đổi rất nhẹ, vẫn tạo ra không gian …

Rộng hơn nữa, khi được tự do, không có gì ràng buộc, kỹ thuật, kỹ năng cưỡi trên lưng con ngựa cá tính chắc chắn tạo ra những điều mới mẻ.

***
Dạo này nhiều triển lãm …!

Điều cũng bình thường …

Và người ta viết về những triển lãm ấy cũng nhiều …!

Điều ấy tất nhiên, cũng là bình thường …

Vì, người ta phát biểu cảm nghĩ, cảm xúc hay ấn tượng cá nhân của mình.

Nhưng, nó mới chỉ dừng lại ở cảm nghĩ, cảm xúc hay ấn tượng cá nhân, mang tính “riêng tư”!

Còn “lưu” một “áng văn” thế này từ mấy năm trước: “Với sắc vàng lộng lẫy tôn giáo, vỏ trứng nhễ nhại, sơn then thăm thẳm hòa hợp tương tác, ứng biến qua nhiều cấp độ: đập vụn, tung vãi, dồn nén, quy tụ … rồi lại nhảy nhót tưng bừng trên vai trần thiếu nữ mùa hạ … trong lãng đãng giấc mơ nàng Kiều, tư lự ru tình phảng phất khúc tỳ bà định mệnh … đọc lên cái khác thường của nghệ thuật sơn mài, cái bản năng cổ truyền đã không nhìn nhận sự vật bằng con mắt viễn cận duy lý Châu Âu nhưng vẫn chuyên chở được chiều sâu thăm thẳm không gian miền ký ức …”

Tụt huyết áp luôn!

Không biết mọi người đọc xong đoạn văn trên có cảm thụ được tác phẩm hội họa hay cảm phục tài “làm văn” của tác giả!

Thiển nghĩ, mục đích của việc giới thiệu hay phê bình bất cứ tác phẩm nào– hội họa, văn học hay âm nhạc – là ít nhiều giúp người khác cảm nhận được tác phẩm, vì một lẽ đơn giản: Nó là hình thức “phổ cập” khả năng cảm nhận nghệ thuật cho số đông, nhiều thành phần, nhiều trình độ. Đương nhiên là việc khó.

Rất nhiều bạn bè đồng nghiệp muốn tôi “phát biểu” về tác phẩm của họ. Hoàn toàn không dễ dàng chút nào … vì không thể phán bừa, tâng bốc hay chê bai, buộc lòng phải cân nhắc cẩn thận.

Muốn phê bình hội họa, đương nhiên phải hiểu hội họa, nhưng hiểu thế nào? Hiểu về phong cách, phải tìm hiểu phong cách ấy bắt đầu từ đâu. Hiểu về chất liệu, phải biết tính chất (vật lý hoặc hóa học) của từng chất liệu v.v…

Một bài giới thiệu hoặc phê bình, không phải là bản mô tả tác phẩm bằng những thuật ngữ khiến người xem ù tai, lại càng không thể là một “áng văn” óng ánh mà rốt cuộc, chẳng ai hiểu gì.

Tôi không biết giáo trình ở các khoa lý luận, phê bình nó ra làm sao, nhưng cảm giác rằng, sinh viên tốt nghiệp có nhiều lý luận mà ít hiểu biết, vì dường như họ không được dạy cách yêu con người và tác phẩm.

Muốn yêu ai thì ít nhất cũng phải biết tính tình, thói quen hay sở thích của người đó …

Khi một tác phẩm (nghệ thuật) hiện ra trứớc mắt đám đông, thì mỗi người đều có cảm nhận riêng, rất khác nhau, giống như hàng triệu cặp mắt dõi theo một trận cầu. Bạn thấy thế nào nếu bình luận viên cứ lải nhải chuyện vớ vẩn, thỉnh thoảng chêm những nhận xét “trời ơi !”?

Giới thiệu tác phẩm nghệ thuật cũng như vậy!

Đó là một việc không dễ dàng.

***Tôi biết phần lớn mọi người sẽ không thích điều này, nhưng nó là kinh nghiệm/ trải nghiệm của bản thân …

Một trong vài “bí quyết” dẫn bạn đi xa là khả năng chịu được sự chê bai.

Nó không dễ chịu chút nào, không phải điều có thể hoan hỉ đón nhận, mà thường dẫn đến trạng thái tiêu cực!

Nhưng đừng tự ái, tôi vốn cũng từng hay tự ái, nhưng dần nhận ra tự ái chỉ tự hại mình. Nghe khen ngợi, tán dương thì ai cũng sướng, thấy khoan khoái trong lòng, kỳ thực, điều ấy chặn khả năng tự nhìn mình một cách trung thực.

Bỏ tự ái, thêm khả năng nhẫn nhịn, nhẫn nhịn để tự nhìn mình, tự biết mình dở chỗ nào, không phải là sự khiêm tốn mà là trung thực!

Tôi biết rằng sự khen ngợi chân thành có ý nghĩa động viên, nhưng đoạn khởi đầu mấy chục năm trước của tôi không có hoặc có rất ít điều đó, ngược lại, chỉ có sự coi thường và chê bai …

Bây giờ ngẫm lại, hoá ra điều đó lại là lợi ích!

Bây giờ, sự kiên nhẫn đã “đơm hoa, kết trái” và mọi người chỉ nhìn thấy hoa trái đó.

Đó cũng là lý do không khen ngợi dễ dãi mà cũng không chê bai bừa bãi … Khen/ chê dựa trên kinh nghiệm và kiến thức mình có, tuy nó chưa hẳn là sâu rộng, nhưng chắc chắn không hàm ý tâng bốc thái quá hay đập đổ phũ phàng … mà chỉ mong giúp bạn làm tốt hơn!

Nhưng đó chỉ là ý chủ quan của tôi, có căn nguyên từ Phật học, biết buông bỏ “cái tôi”, chứ chắc chắn nhiều người chẳng những không thích điều này mà còn khó làm theo!

***
Tháng trước, có một người sưu tập và chơi tranh, từ Hà Nội, tới thăm và gợi ý một dòng tranh khác với những “dòng” đã quá nhiều người biết …

Hôm qua, Karen Thomas, chủ phòng tranh Toriizaka Art (Portland – Oregan/ US) cũng gợi ý một điều tương tự …

Dòng tranh về đề tài tâm linh, tôn giáo hay cụ thể hơn, là Phật giáo (!)

Điều đó thật sự khó.

Khó ở chỗ: Nó không thể là một thứ “minh họa” cho tâm linh, cho một triết thuyết Phật giáo nào đó, mà là tâm thức tự tính của mình, cái tâm thức được bậc đại sỹ khai ngộ. Một lần, Thầy (Hòa thượng Thích Tuệ Sỹ) vừa cười vừa kể: “nó nhốt tôi trong cái xà-lim cạnh cầu tiêu, tôi hửi cái mùi đó riết quen, tới chừng, nó dời tôi qua phòng khác, không còn mùi đó nữa … thấy nhớ!”

Trong tập thơ “Thiên Lý Độc Hành” có bài :“Bên đèo khuất miễu cô hồn
“Lưng trời ảo ảnh chập chờn hoa đăng
“Cây già bóng tối bò lan
“Ta ôm cỏ dại mơ màng chiêm bao
là cảm tác cũng là tâm sự của Thầy, trong những ngày lang thang vô định từ Da Lat về Bảo Lộc, trải miếng mền rách, ngủ trong một miếu hoang bên đường. Bậc đại sỹ không trú xứ (chùa) không đệ tử, cứ lững thững bước chân vô định và trải lòng với đất trời mênh mông, Có lần, đang lọ mọ trên đường, trời đã tối, con đường phía trước mịt mù, thẳm thẳm, thì có một chiếc xe dừng lại, vì thấy một ông già lủi thủi một mình trên đường vắng, mấy người trên xe cho ông đi nhờ, đưa về cái lán ven rừng. Thầy mắc võng ngủ, nửa đêm thức giấc, tình cờ nghe được chuyên của mấy người kia … Hóa ra họ là một đám cướp! Thầy đành nằm im re, nhắm mắt, vờ ngủ, đợi đến sáng rồi thừa khi đám kia còn ngủ, lẳng lặng cuốn võng, dò dẫm tìm ra đường, và tiếp tục độc hành …

Chính cái tinh thần vô úy (không sợ hãi) của bậc đại trí gầy gò, bé nhỏ, dạy tôi chẳng những không sợ hãi mà còn coi mọi thứ trên đời nhẹ như không.

Coi mọi thứ nhẹ như không chính là tinh thần bàng bạc trong tranh tôi bấy lâu nay. Không “chuyên chở” những gì to tát, không chi tiết rườm rà với một hòa sắc dịu dàng … nhưng, nó chưa thành một “dòng”!

Để nó thành một dòng riêng, cần những yếu tố khác“Tôi vẫn đợi những đêm dài khắc khoải
“Màu xanh xao trong tiếng khóc ven rừng
“Trong bóng tối hận thù tha thiết mãi
“Một vì sao trong khóe miệng rưng rưng

“Tôi vẫn đợi những đêm đen lặng gió
“Màu đen tuyền ánh mắt tự ngàn xưa
“Nhìn hun hút cho dài thêm lịch sử
“Dài con sông tràn máu lệ quê cha
… … …

(trích Tôi Vẫn Đợi – tập thơ Giấc Mơ Trường Sơn – Tuệ Sỹ)

Những yếu tố đó là: Cô kết nhận thức về tánh Không (triết lý cơ bản của Đạo Phật) cho tới độ đủ “chín” để thành tranh. Trải lòng đủ rộng để có thể chạm đến góc khuất của mỗi người, chẳng cứ người Việt mà cho bất cứ ai, ở bất cứ nơi đâu … bằng kỹ năng riêng có, nhưng kỹ năng, kỹ thuật ấy không được che khuất con người thật của mình.

Những điều đó là rất khó … nhưng tôi nghĩ là có thể làm được.

Tranh của hoạ sĩ Nguyễn Thanh Bình

13/01/2023 0 comments

Hội hoạ Nghệ Thuật

Bùi Chát: Ghi chú về Hội hoạ Tình huống*

by 10/01/2023

written by

Nghệ thuật là một chuỗi các tình huống đã được xử lý, trong quá trình thực hành

Hội hoạ Tình huống trước tiên là một lối thực hành nghệ thuật hướng vào bên trong. Người thực hành giải quyết vấn đề của mình, cho mình – trước khi nghĩ đến nhà phê bình, sưu tập hay bất cứ công chúng nào
Hội hoạ Tình huống không bắt đầu và kết thúc bằng các ý tưởng, mà chỉ bắt đầu và kết thúc bằng các tình huống và cách ứng biến/ứng xử tình huống
Đối tượng của Hội hoạ Tình huống không gì khác ngoài các tình huống hội hoạ. Các nghệ sĩ không mô tả, thể hiện, phản ánh, hoặc hướng đến đối tượng; mà chỉ có thể xử lý/ứng biến/ứng xử với đối tượng
Tình huống hội hoạ nảy sinh trong quá trình thực hành hội hoạ, đó là những thực trạng, những vấn đề cụ thể cần phải xử lý mà nghệ sĩ luôn gặp phải. Tình huống hội hoạ là những tình huống liên quan/về màu sắc, bố cục, bút pháp, cảm xúc, tâm lý, tâm linh… cũng có thể là tất cả những thứ đó trộn lại
Các tình huống hội hoạ tạo nên nghệ sĩ, tạo nên nghệ thuật và tạo nên thế giới
Nghệ sĩ là người biết và chịu khó lắng nghe các ý định của tình huống
Nghệ sĩ được dẫn dắt bởi các tình huống hội hoạ, chúng xung đột và tạo ra nghệ thuật tính
Hội hoạ Tình huống chẳng bao giờ có thể lặp lại, vì các tình huống không bao giờ có khả năng giống nhau
Các nghệ sĩ không chuẩn bị trước mỗi khi thực hành. Hội hoạ Tình huống bắt đầu bằng sự trống không và kết thúc bằng một sự trống không khác. Nhưng đầy thoả mãn
Mọi dự định và tính toán trước đều nằm ở tương lai, chỉ có tình huống là hiện tại. Vì vậy
Mọi tính toán trước hoặc dự định trong hội hoạ đều lạc hậu hơn rất nhiều so với các tình huống
Nghệ sĩ thực hành Hội hoạ tình huống sẽ thuận lợi hơn khi tư duy theo vật liệu và kích thước tác phẩm, thay vì tư duy dựa trên đề tài hoặc chủ đề như lối truyền thống
Chấp nhận tình huống là cách để chấp nhận hiện thực, vì hiện thực trong nghệ thuật chính là hiện thực của tình huống
Ngôn ngữ của Hội hoạ Tình huống thì không nhất thiết, nhưng phù hợp nhất có lẽ là biểu hiện và trừu tượng [tự do/tình huống]
Hội hoạ Tình huống không hướng đến lý tưởng hoặc thông điệp gì cụ thể, nên cũng có thể xem là một dạng hội hoạ không chủ đích
Tình huống và cách xử lý tình huống sẽ quyết định giá trị của tác phẩm
Về mặt hình thức, các nghệ sĩ thực hành theo cách thức của Hội hoạ Tình huống, thường là các nghệ sĩ đa phong cách hoặc không có phong cách
Theo quan điểm của Hội hoạ Tình huống, phong cách chưa [và sẽ không] bao giờ nên là một thành tựu, chúng chỉ nên được xem như là sự mất cảnh giác (của nghệ sĩ) trong (quá trình) thực hành
Nghệ sĩ, cần thiết có thể phá vỡ hầu hết nguyên tắc của hội hoạ, nếu biết tuân thủ logic của tình huống
Thực hành Hội hoạ Tình huống buộc nghệ sĩ phải vừa nhập tâm vừa tỉnh táo, vừa tuôn trào vô thức vừa lạnh lùng ý thức
Tình huống hội hoạ có thể kết thúc rất nhanh, nhưng cũng có thể kéo dài vô tận
Với Hội hoạ Tình huống, các nghệ sĩ phải sử dụng cả vô thức lẫn ý thức trong thực hành, vô thức lúc cảm xúc, tự động, ý thức khi đắn đo xử lý
Trong Hội hoạ Tình huống, không có đất cho các ý tưởng, cùng lắm chỉ xuất hiện các ý định
Thay vì các ý tưởng, hãy để các tình huống dẫn dắt
Có thể xem cảm giác như là một bậc thầy dẫn đườngTop of Form
Nghệ thuật không nên được định hình bởi các ý tưởng, mà chỉ bởi các tình huống
Hội hoạ Tình huống không theo đuổi bất cứ truyền thống nào, nó chỉ chia sẻ và tương tác với tình huống mà thôi
Chỉ có tình huống hội hoạ mới mang lại cảm giác thuần tuý cho các nghệ sĩ trong quá trình thực hành
Thế giới xuất hiện, sau các tình huống
Tình huống chắc chắn không phải là thượng đế, nhưng có lẽ ra đời cùng lúc với thượng đế
Sự vô nghĩa giết chết nhiều thứ nhưng không giết chết được nghệ thuật.
Nghệ thuật có thể không cần đến ý nghĩa, nhưng nghệ thuật cần tình huống. Tình huống là ý nghĩa cơ bản nhất của nghệ thuật
Thế giới là một hình thức phù hợp để diễn đạt các tình huống
Sao lại là cái đẹp, mà không phải là các tình huống, khi cần đặt niềm tin?!
Chỉ có tình huống mới tạo nên con người, nói cách khác chỉ có tình huống mới có thể giúp con người trở thành người đúng nghĩa trong thời đại. Con người thời đại này là con người tình huống, nghệ thuật thời đại này là nghệ thuật Tình huống
Nghệ sĩ thực hành Hội hoạ Tình huống không cảm thấy lo âu hoặc hoang mang khi chạy theo các tình huống hội hoạ. Mặc dù không thể biết mình đang đi đâu và sẽ đến đâu, các nghệ sĩ cảm thấy vui vẻ và khoái cảm vì điều đó, một cảm giác phiêu lưu thuần tuý
Đón nhận tình huống cũng như/là đón nhận sự bất ngờ, nghệ thuật cũng trở nên khó lường hơn
Vấn đề là chúng ta không thể nào bình đẳng trước cái đẹp, mà chỉ có thể bình đẳng trước các tình huống
Mà các tình huống thì luôn vô hạn.

Bùi Chát
Sài gòn 2020

10/01/2023 0 comments

Hội hoạ

Nguyễn Thị Từ Huy: Những tình huống mới trong ngày cuối cùng của năm cũ

by 10/01/2023

written by

Ngày 31/12/2022 khép lại một năm với “Những tình huống mới”, bộ tranh mới của Bùi Chát, được trưng bày tại Lele Atelier, An Phú, Sài Gòn.

Đôi khi, tôi muốn đến sống ở một đô thị nhỏ, yên tĩnh hơn, trong lành hơn, hoặc cũng có thể về lại quê nhà. Nhưng tôi biết rằng, ít nhất là lúc này, tôi chưa thể rời xa Sài Gòn. Bởi, bên cạnh sự ồn ào, bụi bặm, quán nhậu, kẹt xe, ngập nước, đắt đỏ…, Sài Gòn căn bản được đặc trưng bởi sự giàu có về tinh thần, về các hoạt động văn hóa, nghệ thuật, học thuật. Ngày tranh của Bùi Chát là một trong những biểu hiện của sự phong phú đó. Thành phố này luôn làm ta bất ngờ vì những bí ẩn và năng lực tạo tác của nó.

Chọn ngày cuối cùng của năm để mở ra “Những tình huống mới” hẳn không phải là một lựa chọn ngẫu nhiên của tác giả. Quả thực, thời gian được sử dụng như là một phần của cuộc trưng bày tác phẩm nghệ thuật. Đưa thời gian vào trong kết cấu của một triển lãm, không phải lúc nào cũng có thể làm được như vậy.

Không gian trưng bày cũng phá lệ bởi trạng thái thô sơ, không chăm chút, không trau chuốt, trái ngược với không gian nghệ thuật theo chuẩn thông thường. Có đất cát và vẻ nham nhở của những bức tường gạch cũ cùng những tấm tôn đặt đó đây. Một cái cây mọc giữa sân, thân ngả dài trên mặt đất để vươn tới và vượt qua tường. Hoàn toàn tự nhiên.

Lựa chọn về thời gian và không gian phù hợp với các ý tưởng của tác giả về nghệ thuật tình huống. Thiên nhiên dường như ưu ái thêm khi tặng cho họa sĩ một ngày không mưa, nắng nhẹ, hơi thoảng heo may như mùa thu Hà Nội, để có thể bày tranh giữa trời.

Bùi Chát, cùng với Lý Đợi và các thành viên nhóm Mở Miệng, là những người có ý tưởng lập thuyết cho sáng tạo. Lập thuyết theo nghĩa là tạo ra một trường phái riêng, Mở Miệng thực hành theo khuynh hướng mà các tác giả của nó gọi là “Thơ rác”. Và hiện nay, dễ dàng nhận thấy rằng Bùi Chát đang nỗ lực lập thuyết cùng với ý tưởng về hội họa tình huống, cái tên đầy đủ mà anh đặt cho nó là “Hội họa ứng biến tình huống”.

Bùi Chát gói hội họa tình huống vào 39 đặc điểm được giới thiệu cùng với những bức tranh trưng bày trong ngày 31/12/2022 vừa qua. Trong đó có thể kể những lập ngôn của họa sĩ về các đặc điểm trọng tâm sau đây:

–“Hội họa Tình huống không bắt đầu và kết thúc bằng các ý tưởng, mà chỉ bắt đầu và kết thúc bằng các tình huống và cách ứng biến/ ứng xử tình huống”

–“Đối tượng của Hội họa Tình huống không gì khác ngoài tình huống hội họa. Các nghệ sĩ không mô tả, thể hiện, phản ánh, hoặc hướng đến đối tượng; mà chỉ có thể xử lý/ứng biến/ ứng xử với đối tượng”

–“Các nghệ sĩ không chuẩn bị trước mỗi khi thực hành. Hội họa Tình huống bắt đầu bằng sự trống không và kết thúc bằng một sự trống không khác. Nhưng đầy thỏa mãn”

–“Nghệ sĩ, cần thiết có thể phá vỡ hầu hết các nguyên tắc của hội họa, nếu biết tuân thủ logic của tình huống”

–“Vấn đề là chúng ta không thể nào bình đẳng trước cái đẹp, mà chỉ có thể bình đẳng trước các tình huống”

Hội họa của Bùi Chát quả thực đặt người xem trước một sự xóa bỏ ý tưởng. Gần như không thể nhìn thấy những ý tưởng cố định có thể được gợi ý từ các bức tranh. Và người ta cũng không thấy quá trình chuẩn bị cho mỗi tác phẩm. Màu dường như được quẹt lên vải theo một cách thức như thế, tự phát, tại thời điểm vẽ. Điều này có thể khiến cho những người đam mê các ý tưởng sâu sắc cảm thấy hụt hẫng khi đứng trước tranh. Bố cục cũng bị xóa bỏ. Những người yêu thích bố cục cũng có thể sẽ tuột mút vì sự nhập nhằng của đường nét và các khối màu, không theo một cấu trúc tạo nghĩa nào. Điểm nhấn chính của tác giả là trải nghiệm tự do cả trong công việc sáng tạo lẫn trong hoạt động thưởng thức tác phẩm. Đồng thời trạng thái vô tổ chức của bức tranh cùng với các mảng màu đôi khi vụng về khiến cho có thể hình dung tác giả trong trạng thái bị xâm chiếm bởi một cái gì tuôn trào, mạnh mẽ, không kiểm soát được.

Marguerite Duras nói: “Khi ta lôi từ trong mình ra cả một cuốn sách… ». Có thể nói tương tự như vậy về Hội họa tình huống của Bùi Chát rằng, tác giả đã lôi cả bức tranh ra khỏi mình, nhưng không định nghĩa cả mình lẫn bức tranh. Màu sắc cứ như đập thẳng lên toile một cách thiếu chủ ý, đúng như tác giả viết, đó là « một dạng hội họa không chủ đích ». Và tác giả đang ở trong thời kỳ đầy đam mê và bị thúc đẩy một cách mạnh mẽ bởi tính không chủ đích này. Bằng chứng là anh đã làm việc không mệt mỏi và không nghỉ ngơi, kể từ lần triển lãm trước, mới cách đây vài tháng, để cho ra một loạt tác phẩm mới này.

Điều mong chờ, ở những khán giả khó tính, là, cùng với ý niệm về “tình huống” và « ứng biến », tranh của Bùi Chát sẽ đạt tới mức độ điêu luyện và hoàn hảo trong họa pháp. Và dù rằng họa sĩ từ chối ý tưởng, để đặt trọng tâm vào độ không của vẽ, tức là không có gì ngoài việc “bắt đầu và kết thúc của các tình huống”, thì, mỗi tình huống vẫn cần phải là một tình huống, nghĩa là phải phân biệt với những tình huống khác. Vì thế, người xem vẫn chờ đợi có thể gọi tên các tình huống khác nhau. Nếu mọi tình huống đều chỉ là một tình huống, không có gì xác định bản sắc riêng của các tình huống khác nhau, thì có vẻ như tình huống vẫn chưa trở thành tình huống.

Bùi Chát đã tự vạch cho mình một con đường riêng, một thử nghiệm về ý niệm ứng biến và tình huống. Và như ta thấy trong phần lập ngôn của họa sĩ: anh đang ở giai đoạn đầu tiên đầy đam mê của một người khám phá nghệ thuật và khám phá chính mình thông qua nghệ thuật. Và nghệ thuật, như chúng ta biết, rất khắc nghiệt chính trong tính chất trò chơi của nó. Bùi Chát có cả tương lai phía trước để chinh phục thế giới nghệ thuật khắc nghiệt đó cùng với khán giả khó tính của nó, trong cuộc chơi đầy ngẫu hứng của mình.

Sài Gòn, 31/12/2022 – 5/1/2023

Nguyễn Thị Từ Huy

10/01/2023 0 comments

Chuyên đề / Số đặc biệt Hội hoạ

Trùng Dương: Leonardo và ‘Bữa Tiệc Cuối Cùng’: Tuyệt phẩm ‘tình cờ’ và công trình trùng tu kéo dài 21 năm

by langle 23/12/2022

written by langle

Một trong những tác phẩm hội hoạ cổ điển còn tồn tại tới nay “Last Supper” (Bữa tiệc cuối cùng) của danh họa Leonardo da Vinci, hoàn tất vào năm 1498 sau bốn năm thực hiện, là một trong những tác phẩm cổ điển được giới nghiên cứu nghệ thuật bàn thảo nhiều nhất. Đó cũng là tác phẩm đòi hỏi nhiều lần trùng tu hơn cả, với lần cuối vào cuối thế kỷ trước kéo dài tới 21 năm. Đây cũng là tác phẩm tuy là về một đề tài tôn giáo song đã vượt ra ngoài lãnh vực tôn giáo tới giới yêu nghệ thuật không thuộc hoặc thấm nhuần đạo Thiên Chúa giáo, với một quan tâm hoàn toàn có tính cách nghệ thuật.
Trong bài này người viết sẽ duyệt qua bối cảnh thực hiện và kỹ thuật sử dụng của thiên tài Leonardo trong tác phẩm “Last Supper” – một kỹ thuật không phù hợp với tranh tường và là một trong các nguyên do dẫn tới nhiều nỗ lực trùng tu liên tiếp, không lâu sau khi bức tranh vĩ đại này hoàn tất. Tại sao có người gọi tác phẩm này là một “tuyệt tác tình cờ” (accidental masterpiece)? Những công trình trùng tu nào đã được thực hiện trên “Last Supper”? Và cuối cùng, bài viết sẽ tập trung vào công trình trùng tu, có thể nói là đại qui mô, kéo dài 21 năm của bà Pinin Brambilla Barcilon và một nhóm nhỏ chuyên viên Ý tại nơi chứa bức tranh tường vĩ đại – vĩ đại cả ở vóc dáng lẫn giá trị nghệ thuật vượt trên cả mục đích tôn giáo của tác phẩm – tại nhà thờ Santa Maria delle Grazie ở trung tâm thành phố Milan, Ý.

Leonardo và “Last Supper”

Đề tài của “Last Supper” tập trung vào bữa ăn tối cuối cùng ở thành Jerusalem hai thiên niên kỷ trước giữa Jesus Christ và 13 môn đệ của Ngài trước khi bị quân La Mã bắt và hành quyết bằng cực hình đóng đinh trên thập tự giá. Trong bữa ăn này Chúa Jesus tiên đoán là trong đám môn đệ có một người sẽ làm phản bán Ngài cho giới cầm quyền La Mã vốn không chấp nhận việc môn phái của Ngài được nhiều người theo.

Tác phẩm “Last Supper” của Leonardo thực ra không phải là tác phẩm duy nhất và cũng không phải cuối cùng được thực hiện xung quanh đề tài tôn giáo này, thường được vẽ trên tường tại các phòng ăn (refectory) của tu viện bên Âu châu vào thế kỷ thứ 15.

Các bức tranh vẽ bữa ăn tối cuối cùng này của Chúa Jesus, kể cả trước và sau bức của Leonardo, thường là tĩnh, có tính cách giáo điều, mô tả các môn đệ ngồi quanh bàn ăn trong vẻ khiêm cung, kính cẩn, mà phần lớn đã lui vào quên lãng ít ai nhắc nhớ hoặc ngay cả biết tới. Bức fresco “Last Supper” của Leonardo là tác phẩm duy nhất tiếp tục tồn tại trong lòng người xem, ngay cả khi không còn đứng trước tranh; và đã vượt lên cả tính cách một tranh biểu tượng tôn giáo. Đó là nhờ phẩm chất nghệ thuật tuyệt vời, sự linh động nói lên cá tính của từng nhân vật trong tranh, như phản ứng bàng hoàng xôn xao rất người của mỗi môn đệ khi Chúa phán trong số họ có một người sẽ phản bội mình vào lúc hừng đông. Và đặc biệt là kỹ thuật sử dụng luật phối cảnh tinh vi của Leonardo khiến không khí tuy sôi động, nhưng mang một bố cục chặt chẽ tập trung vào chủ điểm là Jesus Christ như đang trầm tư về bản án tử hình sắp tới, kết thúc sứ mệnh xuống thế cứu nhân loại của Ngài.

Tuyệt tác “Last Supper” của Leonardo da Vinci vào khoảng 1975, ước chừng chỉ còn 20 phần trăm các chi tiết nguyên thủy, trước khi có cuộc trùng tu 21 năm. (Ảnh commons.wikimedia.org)

Khác với mấy chục tác phẩm cùng một đề tài về bữa tiệc cuối cùng này, bức tranh tường (fresco) của Leonardo vô cùng sinh động, nói lên cá tính của Leonardo là vẽ theo ý mình cảm nghiệm chứ không chịu gò vào khuôn khổ giáo điều; và đầy tính người ở chỗ ông đã mô tả các phản ứng sôi nổi, sửng sốt qua động tác, đặc biệt diễn tả của những bàn tay của các môn đệ khi nghe Jesus Christ tuyên bố là trong đám họ có một nguời sẽ phản bội bán Ngài cho quân La Mã hành hình. Người này nguời kia nhìn nhau như phân trần, bàn cãi. Đặc biệt, môn đệ Philip, người thứ ba mặc áo đỏ bên trái Chúa Jesus, khi nghe phán vậy thì như đứng bật dậy nhoài mình về phía Chúa, tay chỉ vào mình như phân bua, “Chắc chắn không phải con rồi, phải không Thầy?” Leonardo không chỉ diễn tả các nhân vật theo cảm nghĩ của ông, mà là dựa vào chi tiết lấy từ các bản phúc âm khác nhau của các tông đồ kể lại bữa ăn cuối cùng này để rút ra cá tính của mỗi vị tông đồ và phản ứng đương nhiên của họ. Ở đây, ông đã đưa tâm lý học vào tranh vậy.

Ngoài tính cách sinh động, tuyệt phẩm “Last Supper” còn cho thấy kỹ thuật sử dụng tinh vi luật phối cảnh thời ấy còn phôi thai của Leonardo, như hình trên bên trái. Và đặc biệt phần diễn tả của mỗi nhân vật trong tranh qua dáng dấp, nét mặt và những bàn tay (hình thứ hai từ trái), dựa vào các bức vẽ phác ghi lại các quan sát ghi nhận của người hoạ sĩ lúc nào cũng kề kề cuốn sổ tay nơi phố chợ để ghi lại các hình ảnh sinh hoạt thường nhật của người dân, như phác hoạ trong hai hình bên phải. (Ảnh trích “Leonardo and Last Supper” của Ross King, trong đó tác giả dành nguyên chương 14, trong số 15 chương sách, tựa là “Ngôn ngữ của những bàn tay” để bàn về quan tâm đặc biệt của Leonardo trong việc dùng các động tác của bàn tay để diễn tả tâm lý nhân vật.)

Tác phẩm của Leonardo cũng đặc biệt ở chỗ nó đòi hỏi tu bổ nhiều lần. Lần tu bổ cuối kéo dài tới 21 năm, từ 1978 tới 1999, do nữ chuyên viên trùng tu Prinni Brambilla Barcilon đảm trách khi bà 53 tuổi và tóc còn xanh, tới tận khi tóc thành bạc trắng.

‘Last Supper’: Một ‘tuyệt phẩm tình cờ’

Khi Leonardo da Vinci nhận đồ án thực hiện “Last Supper” do Công tước Ludovico Sforza của Milan giao phó vào năm 1495, ông đã bước vào tuổi 40 và chưa thực hiện được công trình nào đáng kể theo ước vọng của đời ông và cho xứng đáng với tài năng thiên phú đa dạng của ông. Chưa kể, ông còn được biết tới là làm việc chậm, vì tính quá tỉ mỉ kỹ lưỡng, cầu toàn; thêm tật không giao đồ án đúng hẹn; hoặc có khi không cả giao đồ án cho thân chủ nữa (như trường hợp bức Mona Lisa, được tìm thấy ở xưởng vẽ của ông khi ông chết vào năm 1519, mặc dù nghe nói một thương gia đã đặt vẽ chân dung vợ mình từ 16 năm trước).

Trong trường hợp bức fresco “Last Supper”, trong khi hoạ sĩ Giovanni Donato đồng thời với Leonardo được giao việc vẽ bức fresco “The Crucifixion” (Chúa chịu đóng đinh) trên bức tường phía nam của phòng ăn đối diện với fresco của Leonardo, đã hoàn tất bức này trong vòng một năm; thì Leonardo phải mất bốn năm mới vẽ xong “Last Supper”. Lý do là ông không làm việc thường xuyên mỗi ngày; lại có ngày người ta thấy ông đến chỉ để ngồi trầm ngâm trước bức vẽ dở dang, không vẽ vời gì cả. Có khi ông biến mất tới mấy ngày. Khác với nhiều hoạ sĩ đồng thời, Leonardo không vẽ các nhân vật của ông dựa vào người mẫu do chính họ sắp xếp trong xưởng vẽ, mà đi ra các nơi phố chợ quan sát và ghi lại qua các phác họa chi tiết cung cách đứng ngồi, nét mặt và động tác diễn tả trong các cuộc tranh luận ngoài trời thường diễn ra dạo ấy ở các thành phố như Florence và Milan, hai cái nôi của nghệ thuật thời Phục Hưng. Một giai thoại được truyền tụng về cái tật làm việc thất thường này của hoạ sĩ: Một ông thầy tu sốt ruột vì phòng ăn bị bụi bậm gây cản trở sinh hoạt của tu viện đã lên tiếng than phiền, làm họa sĩ nổi đoá. Ông viết cho vị trưởng tu viện, giải thích là ông còn mắc đi tìm một gương mặt mẫu để vẽ Juda là tên bán Chúa, rằng nếu ông không tìm được người mẫu thì ông sẽ dùng mặt ông thầy tu than phiền làm mẫu thì đừng có trách.

Mặc dù được biết tới từ khi còn ở Florence là hoạ sĩ tài hoa, song Leonardo say mê kiến trúc, môn hình học và thích khoa mổ xẻ hơn. Mộng ước của ông là xây dựng một công trình kiến trúc hay điêu khắc hoặc võ khí quân sự để đời. Một dự án điêu khắc của ông – một con ngựa bằng đồng cao tới 7.3 mét (24 feet) – nếu được thực hiện thì ông có lẽ không những chỉ được biết đến là hoạ sư, mà còn là một điêu khắc gia không thua Michelangelo ra đời sau ông trên 20 năm. Dự án con ngựa đồng phải ngưng ngang vì thời cuộc đổi thay. Hậu thế biết tới dự án bất thành này là nhờ một số hoạ đồ nghiên cứu tỉ mỉ của Leonardo còn lại trên giấy tờ qua các bản vẽ phác và ghi chú của chính hoạ sĩ.

Leonardo nhận đồ án “Last Supper” một cách miễn cưỡng. Một trong những lý do có lẽ là vì tác phẩm này một khi hoàn tất sẽ ít người được xem vì nó nằm trên tường trong phòng ăn của một tu viện, không phải ai cũng lai vãng tới được để chiêm ngưỡng. Một lý do khác nữa là ông chưa hề bao giờ vẽ tranh tường (fresco), một kỹ thuật đòi hỏi vẽ nhanh khi lớp thạch cao còn ướt để mầu keo (tempera) thấm vào thạch cao. Thay vì dùng mầu keo truyền thống, ông sáng chế ra kỹ thuật trộn sơn với mầu keo vì nó cho phép ông vẽ thong thả, nhẩn nha – thời của ông, sơn dầu chưa thịnh hành. Chính ông nửa chừng có lúc chán nản không muốn tiếp tục nữa, và đã viết thư cho Công tước Ludovico nhưng xé bỏ, còn sót lại một mẩu thư do tay ông viết mà đời sau tìm thấy trong đám giấy tờ của chính ông ghi chú nhiều sự việc trong đời ông, trong đó ông cằn nhằn là vẽ fresco “không phải là nghệ thuật của tôi,” theo tác giả Ross King, trong cuốn sách xuất bản năm 2013, rất chi tiết về bối cảnh và sự hình thành của “Last Supper.”

Kỹ thuật trộn mầu đó và lý do bức tranh tường ở ngay bên nhà bếp nấu nuớng hơi khói ảnh hưởng tới phẩm chất của tranh, cả hai dần dà khiến tranh có vấn đề ngay sau khi hoàn tất, so với những bức fresco cổ khác, kể cả những bức đào thấy trong thành phố Pompeii tại Ý (bị chôn vùi bởi núi lửa vào thế kỷ thứ nhất và mới được đào lên từ thế kỷ thứ 18 và được trùng tu gần đây), vẫn còn giữ được nhiều mầu sắc nguyên thủy (có lẽ một phần cũng nhờ bị chôn vùi và không bị ảnh hưởng bởi thời tiết).

Bên cạnh đó là ảnh hưởng của thời cuộc. Như vào giữa thế kỷ 18, quân đội của Napoleon đã từng dùng phòng ăn này làm tầu ngựa, và lính đã dùng bức tranh tường làm mục tiêu tập bắn; do dấy, nhiều nhân vật trong tranh bị mất mắt vì đã trở thành đích nhắm. Trong thời đệ nhị Thế chiến, vào năm 1943, khi quân Đồng minh mở đường từ Bắc Phi để tiến lên Âu châu qua ngả Ý đã dội bom khiến cả tu viện bị phá nát, trừ bức tường có bức fresco nhờ những bao cát bảo vệ.

Hình bên trái, bức tường phía bắc của phòng ăn tu viện Santa Maria delle Grazie ở Milan nơi có tác phẩm “Last Supper” của Leonardo, nhờ đuợc bao cát che chở nên còn tương đối nguyên vẹn sau vụ quân Đồng Minh dội bom để mở đường tiến vào Âu Châu từ Bắc Phi vào năm 1943. (Ảnh Editorial Domus) Phải, bức fresco được che chở đàng sau giàn sắt đỡ bức tường bên phải. (Ảnh Wikipedia) Xem thêm về công trình truy tìm và trùng tu nghệ phẩm của đơn vị The Monuments Men trong quân đội Đồng Minh tại đây.

Từ hư hại tới suýt bị phá hủy hoàn toàn, bức tranh tường “Last Supper” chỉ còn ước chừng 20 phần trăm các chi tiết nguyên thủy. Do đấy tranh đã phải trải qua nhiều lần trùng tu. May mắn là sau khi Leonardo hoàn tất bức tranh, có hai bản sao bằng sơn dầu trên vải bố, cùng khổ như bức tranh nguyên thủy, do các môn đệ của ông thực hiện với đầy đủ chi tiết, mà cuộc trùng tu dài 21 năm đã dựa vào đó để tu bổ cho bức fresco ở thành Milan.

Các công trình trùng tu

Trước công trình trùng tu 21 năm đã có ít ra sáu cuộc trùng tu khác, bắt đầu vào năm 1726. Những cuộc trùng tu này đã được các chuyên gia về phục hồi nhận dạng, phân tích và đánh giá dựa vào bề mặt tranh đã chịu những lần hoán sửa vụng về. Theo đó thì các công cuộc trùng tu “Last Supper” trước chỉ là tô vẽ thêm thắt đè lên các chi tiết và mầu sắc nguyên thủy, thay vì phục hồi, do đấy bức tranh mất đi dần các mầu sắc và chi tiết nguyên thủy. Nhiều nhà phê bình đã khe khắt nhận xét là họ không còn được chiêm ngưỡng Leonardo nữa khi nhìn bức fresco tại tu viện ở Milan.

Vào năm 1726, tu viện Santa Maria mướn hoạ sĩ Michelandgelo Belloti đảm trách việc trùng tu. Sau khi trám các vết nứt và gỡ bỏ lớp mầu keo, Belloti phủ lên tác phẩm một lớp sơn dầu. Do việc này, mầu sắc nguyên thủy của bức fresco bị che phủ, và Belloti bị chỉ trích là “bất tài và thiếu hiểu biết”. Hơn 40 năm sau, các thầy tu viện Santa Maria lại quyết tâm trùng tu bức fresco có nhiều triển vọng tan rã biến mất, và mướn một Giuseppe Mazza lo việc cứu vãn bức tranh. Mazza bắt dầu bằng việc dùng dao cạo công trình trùng tu trước đó và trám nhiều nơi trên tranh bằng sơn dầu cùng là vẽ lại nhiều chỗ như ý mình muốn. Nghĩ là “Last Supper” được thực hiện bằng kỹ thuật fresco, ông rửa tranh bằng hợp chất sodium hydroxide. Kết quả: không những hoạ sĩ bị sa thải mà các thầy tu muớn ông cũng bị đổi đi tu viện khác.

Vào năm 1821, đến lượt Stefano Barezzi được mướn để cứu vãn tranh. Tin tưởng bức tranh là fresco, ông này bèn gỡ tranh ra khỏi tường. Khi biết đây là một sai lầm, ông tìm cách dán các ảnh đã gỡ ra và còn sơn thêm vài chỗ bằng vữa mầu. Khoảng 20 năm sau, Barezzi lại được mướn để trùng tu tranh. Lần này, ông rửa toàn bộ tranh và gỡ phần thạch cao ở phần tường phía trên tranh, để lộ hình vẽ ba cửa sổ bán nguyệt do Leonardo vẽ với các biểu hiệu của gia đình Công tuớc Ludovico, người đã thuê ông vẽ bức fresco “Last Supper” vào cuối thế kỷ 15, đã bị sơn đè lên vì triều đại thay đổi.

Đến đầu thế kỷ 20, các kỹ thuật khoa học đã được sử dụng trong việc bảo trì “Last Supper”. Luigi Cavenaghi là người đầu tiên áp dụng kỹ thuật phân tích các lớp hóa chất dùng trên tranh, đi đến kết luận là bức tranh được sơn bằng mầu tempura trên hai lớp thạch cao, có lẽ kỹ thuật chưa tới nên ông đã không khám phá ra các lớp nằm ở sâu hơn. Những năm kế đó cho tới giữa thập niên 1950, các họa sĩ Ý tiếp tục công trình phục hồi gồm có việc gỡ đi những lớp tranh sơn đè lên bản vẽ nguyên thủy của các thế kỷ trước, để lộ một số chi tiết và mầu sắc chính của tranh như Leonardo đã vẽ, và phết lên đó những lớp nhựa cây để bảo vệ tranh.

Cuộc trùng tu dài 21 năm

Đến năm 1976, viên tổng giám thị cơ quan Bảo tồn Di sản Nghệ thuật và Lịch sử của thành phố Milan ra lệnh làm một cuộc tổng duyệt xét tác phẩm của Leonardo, qua việc dùng kỹ thuật sonar và radar, máy chụp hình trang bị hồng ngoại tuyến, và x-ray để nghiên cứu các lớp tranh trên bức tường trên đó danh họa Leornardo vẽ nên đại tác phẩm “Bữa tiệc cuối cùng” để đời. Bà Brambilla được đề cử điều khiển công trình tổng trùng tu mà chính bà không ngờ đã chiếm hết nửa đời sự nghiệp của bà.

Pinin Brambilla Barcilon (Barcilon là họ của chồng), sinh năm 1925, nguyên là sinh viên kiến trúc khi bà làm quen với việc bảo tồn các nghệ phẩm cổ điển, và quyết định theo đuổi ngành này. Khi nhận lãnh việc trùng tu đại tác phẩm “Last Supper” ở tuổi ngoài 50, bà đã tiếp tay trùng tu nhiều công trình nghệ thuật cổ điển khác và đã tạo một chỗ đứng vững vàng trong ngành bảo tồn. Tuy vậy, lần đầu được tiếp xúc với một tuyệt tác, và vĩ đại về diện tích với một lịch sử trùng tu dầy đặc, của một thiên tài như Leonardo, bà cũng không khỏi trầm tư. Nhiều người can ngăn bà, do quan tâm thực sự hay ganh tị hoặc hoài nghi, coi đó là một công trình không thể hoàn tất. Nhiều người trong giới chuyên viên bảo tồn còn lo ngại là công trình trùng tu này sẽ chỉ gây thêm tổn hại cho bức fresco vốn đã “bệnh hoạn” sẵn này.

Tuy nhiên, bà Brambilla vẫn quyết tâm theo đuổi cơ hội ngàn năm một thủa này, tin ở chương trình bà đề ra để cứu vãn bức tranh, để giới thưởng ngoạn có dịp ngắm bức tranh nguyên thủy thay vì là những lớp sơn vụng về của những lần trùng tu của các thế kỷ trước do thiếu hiểu biết và kỹ thuật hiện đại. Bà coi đó là một vinh dự lớn nhất đời bà, như bà kể về hành trình trùng tu “Last Supper” trong một phim ngắn của BBC.

Vì lẽ đây là bức tranh tường nên không thể di dời đến một nơi an toàn để làm việc, bà Brambilla phải biến cả phòng ăn thành một nơi kín đáo bằng cách niêm phong mọi cửa sổ, và đặt hệ thống điều hoà không khí. Sau đó là dùng các phương cách thử nghiệm khoa học để nghiên cứu chi tiết nguyên thủy của tranh dựa vào các bức vẽ phác của chính Leonardo hiện tàng trữ tại Thư viện Hoàng gia tại Lâu đài Windsor, Anh quốc.

Trong suốt 21 năm kế đó, bà và nhóm chuyên viên không tới 10 người cặm cụi làm việc. Trước hết là gỡ bỏ những bụi bậm, bồ hóng truớc khi gỡ bỏ những lớp sơn của các công trình trùng tu trước gồm nhiều lớp nhựa cây, sơn dầu, trước khi bắt tay vào việc bảo tồn. Họ làm việc trên từng mảnh tranh nhỏ bằng bàn tay. Chỗ nào bị hư hại tới không còn chi tiết nguyên thủy thì được phủ bằng một lớp mầu nước nhạt để không lôi kéo sự chú ý của người thưởng ngoạn vào khoảng hư hại đó.

Một trong những khám phá trong cuộc trùng tu này là việc tìm ra một cái lỗ đinh nhỏ nơi thái dương bên phải của Jesus được Leonardo đóng để định điểm hội tụ (vanishing point) của phối cảnh trong tranh; và nhiều chi tiết khác, như một số đồ vật và bánh trái trên bàn ăn, hình vẽ trên vải trải bàn, áo sống và thảm trang trí trên tường, vv. (Ảnh Wikipedia Commons)

Cuộc trùng tu tưởng-không-thể-thực-hiện trên một kiệt tác đang-chết-dần ấy cuối cùng hoàn tất vào năm 1999. Nhiều xung đột bàn cãi trong giới bảo tồn quốc tế cũng đã đồng thời diễn ra vì cơ quan Bảo tồn Di sản Nghệ thuật và Lịch sử của Ý đã đơn phương quyết định, trong khi nhiều người trong giới bảo tồn nghệ phẩm cho rằng lẽ ra đây phải là một công trình quốc tế vì kiệt tác Leonardo này đã được coi như di sản của thế giới. Như đã diễn ra với công trình trùng tu các bức fresco trên trần Sistine Chapel của Michelangelo.

Riêng bà Brambilla cũng đã từng chịu nhiều áp lực xã hội trên đời sống cá nhân của một người mẹ làm việc ngoài gia đình, với một ông chồng than phiền về nỗi không có vợ ở bên vào cuối tuần. Bên cạnh đó là vấn đề tài trợ công trình không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Bà tâm sự có những buổi sáng bà không muốn tới chỗ làm việc. Nhưng niềm đam mê của bà dành cho thiên tài Leonardo và kiệt tác “Last Supper” đã giúp bà vượt khỏi các trở ngại.

Hình trên chụp bản tin ngày 20 tháng 3, 1983 trên nhật báo New York Times về công trình trùng tu bức fresco “Last Supper” của Leonardo. Hình trên góc phải là bà Pinin Brambilla Barcilon lúc ấy 58 tuổi, mái tóc còn đen. Khi hoàn tất công trình trùng tu vào giữa năm 1999, tóc bà đã bạc trắng.

Mỗi ngày trong suốt hai thập niên trùng tu kiệt tác “Last Supper”, bà Brambilla leo lên dàn dựng cao khoảng 2.5 mét/8 feet để làm việc trên từng mảng tranh nhỏ cỡ lòng bàn tay. (Ảnh Wikipedia.it)

“Thành thực mà nói tôi hy vọng đã làm đúng,” bà Brambilla kể trong bản tin video của BBC phát hình giữa năm 2016. “Thời gian sẽ trả lời.”

“Khi tôi hoàn tất cuộc trùng tu, tôi rất buồn phải xa rời bức tranh,” bà Brambilla tâm sự. “Sự chia cách này thật là khó khăn. Một phần đời của mình đã bị thất lạc.”

Bà Brambilla qua đời vào ngày 12 tháng 12, 2020, ở tuổi 95. Trước đó, bà đã đúc kết kinh nghiệm trong cuốn tài liệu khổ lớn dầy 458 trang, ghi lại đầy đủ chi tiết và hình ảnh về công trình trùng tu này, tựa là “Leonardo: The Last Supper”, bản dịch tiếng Anh do University of Chicago Press xuất bản lần đầu vào năm 2001.

Hình trên, Kiệt tác “Last Supper” của Leonardo da Vinci đã được trùng tu tại nhà thờ Santa Maria delle Grazie ở Milan. Muốn xem tranh, du khách cần đặt vé trước và phải đi qua một số phòng lọc bụi và chất ẩm trước khi vào nơi nguyên là phòng ăn của tu viện nơi trưng fresco, và cũng chỉ được phép ngắm tranh trong khoảng 20 phút. (Ảnh Wikipedia)

[TD2022/12]

Tài liệu tham khảo:

Leonardo and the Last Supper, by Ross King
https://www.amazon.com/Leonardo-Last-Supper-Ross-King/dp/1620403080

Leonardo: Studies for the Last Supper from the Royal Library at Windsor Castle, compiled by Carlo Pedretti
https://www.amazon.com/Leonardo-Studies-Supper-Library-Windsor/dp/B0006ECTL8

Leonardo: The Last Supper, by Pinin Brambilla Barcilon
https://www.amazon.com/Leonardo-Supper-Pinin-Brambilla-Barcilon/dp/0226504271

“The Search for the Last Supper”, a documentary by DW
https://www.dw.com/en/the-search-for-the-last-supper/a-56977049
Watch on YouTube at https://www.youtube.com/watch?v=7vSzrv_60MQ

“The da Vinci puzzle: Restoring The Last Supper”, BBC News
https://www.youtube.com/watch?v=u-wg_Y9klXc “After a 20-Year Cleanup, a Brighter, Clearer ‘Last Supper’ Emerges”, The New York Times
https://www.nytimes.com/1999/05/27/arts/after-a-20-year-cleanup-a-brighter-clearer-last-supper-emerges.html?searchResultPosition=10

23/12/2022 0 comments

Hội hoạ

Lý Đợi: Triển lãm nhớ Bửu Chỉ

by 20/12/2022

written by

Triển lãm Tay níu thời gian tưởng nhớ Bửu Chỉ (8/10/1948 – 14/12/2002) đang diễn ra tại REI Artspace (371/4 Hai Bà Trưng, Q.3, TP.HCM), kéo dài đến hết ngày 4/1/2023. Triển lãm được bảo trợ truyền thông bởi Mê Tranh – một cộng đồng các bạn trẻ có sở thích và niềm đam mê tìm hiểu về hội họa Việt Nam.

Đây là triển lãm có tính cách hồi cố, tưởng nhớ 20 năm ngày mất của họa sĩ Bửu Chỉ (14/12/2002 – 14/12/2022). Triển lãm do REI Artspace chủ trương thực hiện, giới thiệu bộ sưu tập riêng và một số tác phẩm được mượn lại từ các nhà sưu tập khác, ví dụ gia đình nhà sưu tập mỹ thuật Nguyễn Chí Sơn (1957–2020). Nhiều tác phẩm lần đầu bước ra từ các bộ sưu tập này, hoặc chưa được Bửu Chỉ đặt tên, nên REI Artspace chủ động đặt tên để tạm nhận diện.

Nhà phê bình Đặng Tiến thì cho rằng: “Ý tưởng, trong tranh Bửu Chỉ, không phải là cứu cánh. Nó chỉ là khởi điểm, là phương tiện để họa sĩ thực hành một bức tranh. Nó ngang hàng với cái cọ, ống màu, khung vải. Do đó, không thể nói tác phẩm Bửu Chỉ là tranh minh họa, hay là “tranh đố”. Cũng không nên đồng hóa tranh Bửu Chỉ với trường phái biểu tượng hay tượng trưng (symbolisme) thịnh hành ở Tây Âu cuối thế kỷ 19, dù kẻ liên tài có người liên tưởng. Từng bức tranh, hay từng giai đoạn sáng tác của Bửu Chỉ, có thể nhắc đến môn phái nọ, chưởng phái kia. Nhưng trong toàn bộ, tranh Bửu Chỉ đăm đăm một kỷ cương duy nhất, là trường phái Bửu Chỉ”.

Hơn 30 họa phẩm của họa sĩ Bửu Chỉ được sáng tác trên nhiều chất liệu khác nhau như sơn dầu trên giấy, canvas, vải bố, bột giấy trên vóc… sẽ được trưng bày. Ngoài các tác phẩm và câu chuyện hội họa của Bửu Chỉ, triển lãm cũng giới thiệu đến công chúng cuốn sách nghệ thuật cùng tên Tay níu thời gian, phiên bản giới hạn, gồm tiểu sử của Bửu Chỉ, các tác phẩm và các bài viết về ông. Cuốn sách một phần nào đó giúp cho độc giả – đặc biệt giới trẻ – bước sâu hơn vào cuộc đời, các mối quan hệ cũng như là phong cách, nguồn cảm hứng sáng tác của ông.

Nhà sưu tập Đỗ Viết Tuấn (một đại diện của REI Artspace) cho biết: “Chúng tôi là những hậu bối, bước vào làng mỹ thuật khi Bửu Chỉ đã rời xa nhân thế từ lâu, nên triển lãm Tay níu thời gian được thực hiện với lòng ngưỡng vọng một tài năng, một cá tính riêng. Những vụng về, thiếu sót trong việc thực hiện chắc chắn sẽ có, nhưng hãy vì tình yêu mến dành cho Bửu Chỉ mà chỉ bảo, lượng thứ cho chúng tôi. Điều tuyệt vời nhất của Tay níu thời gian là toàn bộ tác phẩm đã có một hành trình minh bạch, từng thuộc sở hữu của những bộ sưu tập uy tín, nên sẽ là dịp để công chúng chiêm ngưỡng”.

Trong một bài phỏng vấn, Bửu Chỉ chia sẻ: “Nói rằng tôi chưa đến một trường mỹ thuật nào thì đúng hơn. Còn học vẽ thì phải học cả đời. Nhất là đối với một người tự học như tôi. Tôi đam mê hội họa từ nhỏ và ráo riết làm việc với nó cho đến nay, và dĩ nhiên là suốt cả đời tôi”.

Bửu Chỉ: “Như tôi đã nói ở trên, đối với một họa sĩ tự học, mọi người đi trước không kể trong nước hay ngoài nước và không kể thời đại nào đều là thầy của tôi. Nhưng tôi phải luôn luôn tự thấy rõ ràng rằng vấn đề then chốt là chính tôi mới là chủ thể chính yếu, và quan trọng trong sáng tạo của tôi.

Và cũng từ suy nghĩ như vậy tôi có thể nói rằng tôi có riêng xu hướng nghệ thuật của mình. Xu hướng hay trường phái là quan niệm, là chủ trương của một họa sĩ, hoặc một nhóm họa sĩ này đối với một hoặc một nhóm họa sĩ khác trong vấn đề sáng tạo. Khát vọng sáng tạo là khát vọng hướng về chân, thiện, mỹ; mà đã nói khát vọng là không bao giờ có cái cùng cả. Nếu có cái cùng thì nghệ thuật sẽ chết. Như vậy theo một người khác thì mình chẳng theo được gì cả”.

Ngày 16/3/1997, trong bài phỏng vấn do Đại Dương thực hiện, khi được hỏi quan niệm của anh về hội họa và thiên chức của người họa sĩ (nói riêng) và người nghệ sĩ (nói chung)? Họa sĩ Bửu Chỉ trả lời: “Nói về quan niệm hội họa và thiên chức của người họa sĩ nói chung thì thật là không phải và lại mang tiếng dạy đời. Vả lại mọi người sẽ có một cách nhìn, cách nghĩ riêng.

Vậy tôi chỉ nói về quan niệm của tôi: Nghệ thuật đứng về phía nước mắt. Nó phản ảnh cái phần bóng tối của cuộc sống mà mọi người chưa thấy ra hoặc mỗi người nghĩ mỗi cách. Nghệ thuật là khát vọng hướng về chân, thiện, mỹ mà chẳng bao giờ đạt được cái cùng. Nghệ thuật dĩ nhiên là cái đẹp nhưng trước khi làm cái đẹp nó phải là cái trung thực. Do đó nghệ thuật mạnh hơn cái tự nhiên là vậy. Tác phẩm nghệ thuật là bản thông điệp về cuộc sống mà người nghệ sĩ muốn gửi đi. Và người thưởng ngoạn sẽ chia sẻ với họ bằng những kinh nghiệm tâm linh của riêng mình. Nhờ đó nghệ thuật sẽ trở nên phong phú hơn, và nó là mối cộng thông giữa nhân loại. Tác phẩm nghệ thuật không có tham vọng nhằm giải quyết gì hết. Tác phẩm nghệ thuật chỉ nhằm đánh thức lương tâm, lương tri con người”.

Cuối thập niên 1960 đầu 1970, khi đang là sinh viên trường luật ở Huế, Bửu Chỉ đã rất say mê hội họa và đã rất nhiệt tình trong các phong trào sinh viên tranh đấu ở Huế và Sài Gòn. Dùng tranh, đặc biệt là biếm họa, để tuyên truyền, đấu tranh. Với họa sĩ Đinh Cường (1939–2016), cuộc đời hội họa của Bửu Chỉ có 3 giai đoạn rõ ràng: Giai đoạn “đen” 1970–1974, chữ mà Huỳnh Hữu Ủy hay dùng là “hội họa trước nghịch cảnh”, khi Bửu Chỉ sáng tác những bản vẽ bằng bút sắt mực nho, mạnh mẽ, đau nhói. Chất liệu này thích hợp cho phong trào đấu tranh mà anh là chứng nhân, là người chiến đấu. Tranh ở giai đoạn này, theo Bửu Chỉ: “…Nếu cần dùng một danh từ để tạm định nghĩa khuynh hướng sáng tác của tôi, tôi xin dùng chữ biểu tượng xã hội (expressionisme socialiste)”.

Giai đoạn “trầm tĩnh” từ năm 1975. Bửu Chỉ với tâm hồn nhạy cảm của một nghệ sĩ và một trái tim nhiều ưu tư của người trí thức, vẫn đương đầu, vẫn dấn thân trước một khung cảnh mới. Và rồi ta bắt gặp ở tác phẩm sự trầm tĩnh – thái độ cần thiết để nhìn lại và nhìn suốt vấn đề con người bằng tất cả lương tâm của một con người, một công dân… Vì vậy dễ dàng bắt gặp ở anh cái thế giới bàng bạc những nỗi niềm, những tình cảm và suy nghĩ khát khao đươc bày tỏ. Chính từ đó, Bửu Chỉ đã hình thành một quan niệm riêng về nghệ thuật. Nhà thơ Trần Hoàng Phố (Bửu Nam, người gần gũi bên giòng họ Bửu Chỉ) đã nhận xét rất chí lý: “Không gian vô cùng tận của vũ trụ, nơi nhật nguyệt mang mang soi tỏ, ở trong đó con người vừa nhỏ bé, vừa kỳ vĩ, nhỏ bé trong thân phận và kỳ vĩ trong khát vọng và suy tưởng muốn ôm choàng tất cả sự sống và nỗi đau – nỗi sầu muộn và niềm hy vọng kiếp nhân sinh, hoá thân thành sự đam mê sáng tạo nên các tác phẩm nghệ thuật như là sự chống trả với bước đi tàn bạo của thời gian”.

Đinh Cường nhận xét: “Ám ảnh về thời gian thấy rõ trên những con số La Mã và hai chiếc kim đồng hồ, con người hay hóa thân của người nghệ sĩ treo lơ lửng trên sợi giây đen trong rất nhiều tranh sơn dầu của anh. Bửu Chỉ không chọn trước cho mình một trường phái nào. Chính khát vọng muốn bộc bạch mọi điều với cuộc đời quyết định cho anh một ngôn ngữ tạo hình mang đầy cá tính và bản sắc Huế – đó cũng là phong cách của anh – và tất nhiên, anh cũng đã tìm cách vươn tới một ngôn ngữ hội họa có tính quốc tế. Tên tuổi anh đã được ghi nhận trong rất nhiều sách, báo của những nhà phê bình nghệ thuật uy tín”.

Giai đoạn sau cùng có thể nói là giai đoạn “tâm linh”, suy nghiệm nhiều về triết lý của đạo Phật. Bửu Chỉ từng phát biểu: “Sáng tạo nghệ thuật là nỗ lực tạo lập thế cân bằng tâm linh cho con người khi cuộc sống vốn ngắn ngủi và chông chênh”.

Nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân (1934–1999): “Tôi không hiểu sai Bửu Chỉ: nghệ thuật không phải để trang điểm hay phụ bạc, mà nó phải được bảo đảm và định hướng bằng chính cái ý nghĩa người, bao giờ cũng đẹp đẽ và có ích, trong cuộc sống thường là nhỏ nhen và tàn bạo. Sự trốn thoát nào đó cái hàng ngày, bằng hội họa, của anh là có nghĩa bởi nó đồng nhất với nhập cuộc và đấu tranh cho cái chưa là”.

Còn với nhạc sĩ Trịnh Công Sơn (1939–2001): “Bửu Chỉ, tự bản chất là một con người phản kháng. Anh không chỉ nổi loạn với chính bản thân mình, mà còn muốn phá phách những trật tự xung quanh. Đó cũng chính là tiền đề cho những cuộc dấn thân không ngừng nghỉ trong cuộc đấu tranh thời chiến và bây giờ muốn tiếp nối con người ấy trong hội họa. Hội họa đối với Bửu Chỉ chính là đời sống và đời sống với anh cũng chính là hội họa. Ngày xưa đã thế, ngày nay còn hơn thế nữa. Nhất là trong thời gian này…”.

Đinh Cường kết luận: “Tiềm năng và tiềm tính trong tranh sơn dầu Bửu Chỉ càng thăng hoa, anh đã đi bước đi ngàn dặm. Tranh anh mang tính triết lý và thơ mộng, thường dùng bố cục có suy tính (composition raisonnée), chú trọng cách xếp đặt, về những đường lực thế nào cho nhịp nhàng, mạnh mẽ và tạo dáng bằng những đường viền chắc chắn, không gian tranh được đắp dày rất kỹ. Anh cũng sử dụng ánh sáng như một phương tiện diễn đạt tư tưởng, cảm xúc, có thể quan niệm như lối chói sáng trên sân khấu, và thường chú tâm đến khối thể (volumes), cũng vì thế tranh của Bửu Chỉ rất gần với điêu khắc”.

“Bửu Chỉ, bằng nghệ thuật suy ngẫm, khám phá cho ta thấy rằng, từ những nụ hoa hải đường hồng tía đến những cây đèn dầu thô sơ, những bình vôi, ly cà phê đổ, que diêm tắt, từ chim bồ câu cho đến chân dung Chúa, Phật… đều hiện xuống tác phẩm của anh đầy quyến rũ. Riêng tôi, còn thấy Bửu Chỉ như một hoá thân của “người đứng trên miệng núi lửa”, một sức sáng tạo mãnh liệt đã bị tro than cuốn đi”.

Lý Đợi

Tranh Bửu Chỉ

20/12/2022 0 comments

Hội hoạ Nghệ Thuật

Lý Đợi: Xem “Cậu bé giúp lễ” của Nguyễn Văn Tùng

by 13/12/2022

written by

Xem triển lãm này của Nguyễn Văn Tùng, có thể gợi nhớ đến tiểu thuyết “Chúa trời của những chuyện vụn vặt” (The God of Small Things, 1997) của Arundhati Roy.

Nếu Arundhati Roy mang đến cho người đọc xác tín rằng: hãy nhẫn nại vượt qua những đau khổ và mâu thuẫn sẽ tìm thấy thiên đường. Thì với Nguyễn Văn Tùng: sự nhẫn nại, tin yêu từ những công việc nhỏ nhặt, thường nhật sẽ là thiên đường.

Từ cổ chí kim, tôn giáo nói chung, Thiên chúa giáo nói riêng, luôn là đại tự sự (grand narrative/ grands récits), thậm chí siêu tự sự (meta narrative) của nhiều ngành nghệ thuật. Trong câu chuyện rất lớn đó, Nguyễn Văn Tùng đã chọn một chủ đề rất nhỏ – cậu bé giúp lễ – để theo đuổi, một tiểu tự sự (petit narrative). Chính nhờ vậy mà Nguyễn Văn Tùng có thể quán xuyến khá trọn vẹn, vẽ một cách sáng trong, đầy tin yêu.

Trong hầu hết nhà thờ Thiên chúa giáo, cũng như lịch sử mỹ thuật Tây phương, hình tượng cậu bé giúp lễ đã khá quen thuộc, để vẽ lại, vừa dễ vừa khó.

Có lẽ nhờ một quãng thời gian dài gần gũi, quan sát các cậu bé giúp lễ ở giáo xứ quê nhà, Nguyễn Văn Tùng như vẽ lại câu chuyện ấu thời của chính mình. Không chỉ nhẹ nhàng Việt hóa được hình tượng này, mà nhờ sự trong sáng, tin yêu, đã mang lại một tự tình riêng tư, quen mà hấp dẫn.

Không chỉ dừng lại ở riêng một chủ đề tôn giáo, “Cậu bé giúp lễ” còn gợi mở những ngẫm ngợi về niềm tin, về đức tin, về đạo đức phổ quát trong cuộc sống. Làm bất cứ việc gì, dù lớn lao hoặc nhỏ bé, nếu phát xuất từ sự hiểu biết, sự thuần thục, sự tin yêu và sự trong sáng, niềm vui và thiên đường sẽ sớm hiện diện.

Xem “Cậu bé giúp lễ”, họa sĩ Lê Quý Anh Hào chia sẻ: “Nhiều quan điểm triết học lẫn tôn giáo ra đời góp phần đưa đường chỉ lối để con người tự tái tạo, cân bằng trong bộn bề vật chất hằng ngày. Cũng tương tự, việc vẽ, sáng tác nghệ thuật không chỉ là nghề, mà còn mang lại giá trị tinh thần cho người vẽ, vừa truyền cảm hứng đến một ai đó hoặc thậm chí là cộng đồng.

Tùng là họa sĩ may mắn khi có cơ hội sống trong xóm đạo, vì thế, anh có thời gian suy tưởng về nơi mình sống, và “soi mình” bên kinh thánh. Điều này mang đến sự thú vị và cá tính riêng cho bộ tranh. Vẽ song hành sống đạo là cách tận hưởng tinh thần gấp đôi. Qua đó, ta mới thấy anh kể chuyện theo cách khác biệt so với những gì được thấy nơi thánh đường quen thuộc. Một cậu bé Tùng hiện lên từ đó, trong một xóm đạo sâu thẳm, nhẹ nhàng, không xa hoa như những bức tranh anh dùng thủ pháp thể hiện”.

Còn nhà nghiên cứu Hà Vũ Trọng thì nhận xét: “Một biểu tượng suy niệm chính của Kitô giáo không thể thiếu gần như trong toàn bộ “Cậu bé giúp lễ” là thập tự giá – dấu chỉ của sự cứu chuộc, và là dấu chỉ đức tin của người Công giáo. Đây cũng là dấu chỉ về con đường kêu gọi sống đời tận hiến, con đường thánh giá trở thành con đường sống, được tìm thấy trong sự phục vụ Chúa tức là phục vụ tha nhân. Công việc phục vụ thầm lặng của các cậu bé giúp lễ đã được hoạ sĩ phát biểu ngắn gọn cho cuộc triển lãm. Phục vụ vì Chúa cũng là hy sinh, là quên mình, không đòi đền đáp, như lời trong Phúc Âm: “Con Người đến không phải để được người ta phục vụ, nhưng là để phục vụ và hiến mạng sống làm giá chuộc muôn người”.

Trong mùa Giáng sinh, xem “Cậu bé giúp lễ” như được tiếp thêm một luồng sáng trong lành, tích cực.

Lý Đợi

MỘT SỐ BỨC TRANH TRONG TRIỂN LÃM “CẬU BÉ GIÚP LỄ” CỦA HỌA SĨ NGUYỄN VĂN TÙNG.

13/12/2022 0 comments

Hội hoạ

Tranh khỏa thân của họa sĩ Nguyễn Thanh Bình

by 02/12/2022

written by

Về tác giả: Họa sĩ Nguyễn Thanh Bình sinh năm 1954 tại Hà Nội, thuở nhỏ từng sống tại Tiệp Khắc và Hungary, từ nhiều năm nay sinh sống tại Sài Gòn. Anh là một trong các họa sĩ thành công nhất ở VN từ sau năm 1975 cho đến nay qua nhiều cuộc triển lãm tranh riêng và chung ở trong nước và quốc tế, được đánh giá là một trong vài kỷ lục gia về bán tranh tại Việt Nam với số lượng tranh đã bán trên 5000 bức.

Các chủ đề quen thuộc trong tranh của anh: Hình ảnh quê hương, làng quê Việt Nam với những mái nhà, dòng sông, con thuyền, cây cầu…; Tĩnh vật; Tĩnh vật hoa; Cá; Các cô thiếu nữ, nữ sinh Việt Nam trong những chiếc áo dài, nón lá; Múa ba lê; Trẻ em và Tranh phụ nữ khỏa thân. DĐTK xin giới thiệu một số bức tranh vẽ phụ nữ khỏa thân của họa sĩ Nguyễn Thanh Bình.

02/12/2022 0 comments

Newer Posts

Older Posts

Hội hoạ

Tranh Bửu Chỉ

Pin It on Pinterest