Ngày kia, trong một quán cà phê ở ngoại ô, hai ông già lạ mặt ngồi cạnh nhau. Một người đội mũ đỏ “Make Coffee Bitter Again”, người còn lại đội mũ cối sờn, màu xanh bộ đội. Cả hai nhìn nhau với ánh mắt kiểu: “Ồ, ta tưởng chỉ xứ mình mới có trò đó.” Từ cuộc gặp gỡ ngẫu nhiên ấy, bắt đầu một câu chuyện dài về tha hoá quyền lực – thứ ở Mỹ thì như cơn bão bất chợt, còn ở Việt Nam thì giống dự báo thời tiết: nắng nóng quanh năm, không có biến động lớn.
1. Chương mở màn: Ông Trump – nghệ sĩ xiếc của nền dân chủ nhiều tầng sân khấu
Trong giới chính trị gia Mỹ, Donald Trump giống như một nghệ sĩ xiếc bị trượt show ở Las Vegas và vô tình bước nhầm vào Nhà Trắng. Khán giả phát cuồng. Những tấm biển “TRUMP 2025” tung lên như pháo hoa, còn ông thì vung tay múa chân như thể cả nền cộng hòa tồn tại chỉ để nâng ego của mình thêm vài centimet.
Trump là hiện tượng bởi nước Mỹ vốn quen với hệ thống tự vận hành như máy giặt tự động: phân quyền, kiểm soát, báo chí tự do, hiến pháp vững chãi. Máy giặt này không được thiết kế cho những kẻ đứng lên đổ nguyên chai nước hoa vào để “tạo phong cách cá nhân”. Nhưng Trump làm đúng như thế.
Ông biến chính trị cảm xúc thành đặc sản. Ông thổi chủ nghĩa dân tuý thành phong trào giảm giá cuối mùa. Ông xem truyền thông như trò vật tay với người cầm micro. Ông đối xử với hiến pháp như bản hướng dẫn sử dụng mà đàn ông thường… không đọc.
Một ngày nọ trong câu chuyện của chúng ta, Trump đứng trước Nhà Trắng, nhìn về phía tượng Lincoln và thì thầm: “Ông thì giải phóng nô lệ. Tôi giải phóng sự thật khỏi truyền thông.” Lincoln, tất nhiên, vẫn đứng im – nhưng nếu nghe kỹ, có thể ông đang thở dài.
Tha hoá quyền lực ở Mỹ thời Trump là thế: một kẻ ngoại lai tận dụng mọi kẽ hở của hệ thống, nhưng hệ thống vẫn còn đủ cơ chế tự vệ để không rơi khỏi trục. Tòa án chặn ông. Quốc hội luận tội ông. Báo chí vạch mặt ông. Cử tri đá ông khỏi ghế – tạm thời.
Ông là một hiện tượng. Nhưng hiện tượng nào rồi cũng tan nếu thời tiết thay đổi.
2. Câu chuyện song song: Việt Nam – nơi “hiện tượng” được ghi vào điều lệ Đảng từ trước khi có hiện tượng
Chuyển cảnh sang Việt Nam, quê hương của ông già đội mũ cối trong quán cà phê.
Ở đây không ai cần Trump để tạo ra dân tuý. Không cần siêu sao truyền thông để đánh thức quần chúng. Không cần nghệ sĩ xiếc để “cá nhân hoá quyền lực”. Tất cả những thứ đó đã có sẵn, đóng gói cẩn thận trong hệ thống “toàn trị mềm” – một khái niệm nghe như tấm chăn len mềm mại nhưng đủ dày để bạn không cựa quậy được.
Ở Việt Nam, tha hoá quyền lực không phải hiện tượng – nó là thiết kế hệ thống.
Nếu nước Mỹ dùng dây an toàn, túi khí và cảnh báo va chạm thì Việt Nam chọn thiết kế chiếc xe… không có vô lăng phụ. Người lái chính là Đảng. Người lái phụ cũng là Đảng. Người ngồi ghế sau đôi khi cũng là Đảng. Dân thì ngồi ghế gập, quay lưng với phía trước, hy vọng ai đó đủ nhân từ không chạy lao xe vào tường.
Trong câu chuyện dài này, ta gặp một nhân vật hư cấu tên Ông Bảy Thể Chế – cán bộ kỳ cựu, người có khả năng giải thích mọi bất hợp lý bằng câu thần chú “đặc thù Việt Nam”. Khi được hỏi vì sao quyền lực dễ tha hoá, ông Bảy cười nhẹ: “Cháu à, hệ thống của mình là như nồi áp suất. Nếu chỉ có một người cầm van xả, thì người đó có xu hướng… giữ luôn cái nồi.”
Quyền lực ở Việt Nam không tha hoá vì cá nhân xuất sắc quá mức (như Trump), mà vì cấu trúc không sinh ra để kiểm soát quyền lực ngay từ đầu. Kiểm soát quá mạnh sẽ thành “tự diễn biến”. Kiểm soát quá nhẹ thì… mọi thứ trôi tuột.
Đó là một loại bản chất: không phải ai tha hoá, mà quyền lực tự tha hoá.
3. Ba giai thoại trong câu chuyện
Giai thoại 1: Ông Trump và buổi họp báo thất lạc
Một lần, Trump bước vào họp báo và tuyên bố: “Tôi biết nhiều về virus hơn cả bác sĩ.” Các bác sĩ ở CDC nhìn nhau, cố nhớ xem họ đã bỏ sót môn học nào trong trường y. Ở Mỹ, câu nói đó tạo ra bão truyền thông. Ở Việt Nam, câu nói tương tự đôi khi tạo ra… tràng pháo tay.
Giai thoại 2: Ông Bảy Thể Chế và tấm bản đồ liêm chính
Khi thanh niên hỏi ông Bảy: “Chú ơi, sao chống tham nhũng hoài vẫn tham nhũng thế?”
Ông Bảy mở cặp, rút ra tấm bản đồ liêm chính, trên đó chỉ có một cụm từ: “Quyết tâm chính trị.” Không có lộ trình, không có chỉ số, không có cơ chế kiểm soát quyền lực. “Vậy tại sao mãi không hết, chú?” Ông Bảy nhún vai: “Vì quyết tâm chính trị không có GPS, cháu à.”
Giai thoại 3: Cuộc họp tưởng tượng giữa Trump và một uỷ viên Việt Nam
Trump nói: “Tôi muốn quyền lực tuyệt đối.” Uỷ viên cười: “Anh muốn cái có sẵn ở bên tôi, nhưng bên tôi lại không ai dám nói ra.” Trump thở dài: “Khổ, ở nước tôi mọi người nói quá nhiều.”
4. Một chuyện dài không hồi kết: khi hệ thống ở Việt Nam tạo ra điều mà Mỹ chỉ dám thử trong 4 năm
Tha hoá quyền lực ở Mỹ thời Trump là một tai nạn trong phòng thí nghiệm dân chủ. Các kỹ sư dân chủ chạy vào, tắt máy, thông gió, cấp cứu hiến pháp. Bốn năm sau, phòng thí nghiệm hoạt động lại – vẫn lỉnh kỉnh, nhưng còn dùng được.
Ở Việt Nam, phòng thí nghiệm được thiết kế để chỉ có một loại kết quả: quyền lực tập trung.
Mọi nút bấm khác đều không hoạt động. Không phải lỗi hệ thống – mà chính là hệ thống.
Cơ chế Đảng trị một đảng duy nhất tạo ra quyền lực không đối trọng, dẫn đến tha hoá mang tính bản chất:
- Quyền lực tập trung → dễ cá nhân hoá
- Không có đối lập → không cần tranh biện
- Phê bình nội bộ → vừa là luật, vừa là giới hạn của luật
- Hệ thống bổ nhiệm → ưu tiên trung thành hơn năng lực
- Truyền thông nhà nước → phản ánh quyền lực, không kiểm soát quyền lực
Nếu tha hoá quyền lực ở Mỹ cần một Trump, thì ở Việt Nam không cần Trump nào cả.
5. Kết thúc mở – hai ông già đứng lên
Ngày kết thúc câu chuyện, hai ông già trong quán cà phê đứng dậy. Ông đội mũ đỏ nói: “Bên tôi, một hiện tượng suýt làm trật nền dân chủ.” Ông đội mũ cối đáp: “Bên tôi, cả nền dân chủ bị loại khỏi cuộc chơi từ đầu, nên hiện tượng trở thành bản chất.” Họ cười, chạm cốc cà phê. Một người cười vì đã sống sót qua Trump. Người kia cười… vì nếu không cười thì biết phải làm gì?
Còn độc giả – bạn – thì tự hỏi: Nếu một hiện tượng có thể làm rung chuyển cả hệ thống Mỹ, thì một hệ thống không có hiện tượng nào để điều chỉnh sẽ đi về đâu?
Chúng ta vẫn chưa biết. Nhưng câu chuyện dài vẫn tiếp tục – và có lẽ, sẽ còn nhiều nhân vật bước vào, bước ra, để kể lại cùng một điều: quyền lực càng ít bị kiểm soát thì càng tha hoá – dù ở đâu, dù với ai.
Eddie Phạm