Từ trái sang phải, từ trên xuống dưới:
Cựu Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc trong một phát biểu tại Quốc hội Việt Nam vào ngày 8/6/2020:“Nếu cột điện ở Mỹ mà biết đi, nó sẽ về Việt Nam. Nguồn ảnh: Sputnik Việt Nam
Ông Tô Lâm (phải) đang được đầu bếp Nusret Gokce đưa miếng thịt bò lên tận miệng tại một nhà hàng ở London vào tháng 11/2021. (Ảnh: Cắt từ clip tiktok của Nusr-Et), via Báo Người-Việt
Ông Thủ tướng Phạm Minh Chính “Rõ ràng, sòng phẳng. Mẹ nó, có sợ gì đâu!” trước khi gặp Ngoại trưởng Mỹ Anthony Blinken vào tháng 5/2022. Nguồn ảnh: RFA
Tại hội nghị đối thoại với thanh niên Thủ đô năm 2025 ngày 17/12, Ông Trần Anh Tuấn Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ Hà Nội cho biết “Hà Nội sẽ có đề án đào tạo nhân lực tinh hoa. Nguồn ảnh: VnExpress
Trong thời đại mà cột điện biết chạy qua Thái Bình Dương, gene có thể được “chọn lọc” như chọn rau ở chợ, và chủ nghĩa xã hội có thể đạt được hoàn thiện vào thế kỷ… nào đó (nếu may mắn), chúng ta đang sống giữa kho tàng “trí tuệ” lãnh đạo vô giá. Trong lịch sử Đảng, có những phát ngôn từ giai tầng lãnh đạo không đơn thuần là những câu nói – chúng là bằng chứng sống động cho thấy rằng không cần hiểu biết khoa học, không cần nắm vững thực tế, thậm chí không cần xin ai cả, bạn vẫn có thể lãnh đạo một quốc gia 100 triệu dân.
Đây là minh chứng cho chế độ đặc biệt mà chỉ có ở một vài nơi trên thế giới: nơi mà Đảng phân công chức vụ như phân công trực nhật, nơi mà cấp trên luôn đúng ngay cả khi họ sai, và nơi mà dân chúng được vinh dự… lắng nghe.
Nhưng có một hiểm họa đang rình rập: những “viên ngọc trí tuệ” này có nguy cơ biến mất vĩnh viễn khỏi ký ức tập thể. Giống như cách lịch sử đã được “tái bản” nhiều lần – từ nạn đói 1945 đến những sự kiện năm 1989, từ chiến tranh biên giới đến các chiến dịch chính trị – những phát ngôn “bất hủ” này cũng có thể sẽ được “làm mới” bởi đội quân kiểm duyệt tận tụy. Họ sẽ xóa, sửa, chỉnh lại cho “phù hợp tình hình mới,” biến những câu nói thành những gì “đáng lẽ” đã được nói.
Các thế hệ tương lai sẽ không bao giờ được biết rằng từng có thời kỳ lãnh đạo tuyên bố Việt Nam năm 2020 sẽ là nước công nghiệp hiện đại, hay từng có giám đốc sở tin rằng thế giới đang rầm rộ chọn lọc gene để tạo ra “con người siêu việt.”
Vì vậy, lưu giữ những phát biểu này không chỉ là trách nhiệm mà còn là tình yêu – tình yêu với sự thật lịch sử, với quyền được biết của thế hệ mai sau, và với nghệ thuật biến vàng thành chì qua lời nói. Khi con cháu chúng ta hỏi: “Làm sao đất nước có thể đi đến tình trạng này?”, chúng ta sẽ có câu trả lời đầy đủ, không bị “biên tập” hay “cập nhật theo tinh thần mới.” Chúng ta nợ họ sự thật – dù sự thật đó ngớ ngẩn, dù nó làm xấu hổ, dù nó phơi bày sự bất lực của một hệ thống không chịu lắng nghe và không dám đối mặt với thực tế. Vì rốt cuộc, như cha ông đã dạy: “Ai quên quá khứ sẽ phải lặp lại nó” – và với kho tàng phát ngôn này, chúng ta chắc chắn không muốn lặp lại bất cứ điều gì.
Tại buổi đối thoại với thanh niên Thủ đô ngày 17/12/2025, Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ Hà Nội, Trần Anh Tuấn, cho biết Hà Nội đang xây dựng đề án đào tạo tinh hoa với nhiều cấp độ, trong đó cấp độ thứ hai là chọn lọc gene để đào tạo từ khi sinh ra đến khi trưởng thành, thậm chí nghiên cứu chọn lọc từ giai đoạn thai nhi. Ông khẳng định “thế giới đã làm rồi, giờ chúng ta mới làm“. (1) Phát biểu nầy phản khoa học (không có cơ sở khoa học nào chứng minh có thể “chọn gene” để tạo ra con người tinh hoa), nguy hiểm về mặt đạo đức (phân biệt đối xử và vi phạm quyền con người), hiểu sai về di truyền học (trí tuệ và tài năng là kết quả tương tác phức tạp giữa di truyền, môi trường, giáo dục và xã hội), và viện dẫn sai sự thật (không có quốc gia nào thực hiện “chọn lọc gene để đào tạo tinh hoa”).
Đề cập vấn nạn tham nhũng tại buổi tiếp xúc cử tri chiều 7/12/2013, khi cử tri quận Hoàn Kiếm Hà Nội phản ánh hàng loạt vụ việc đau lòng xảy ra trong ngành y tế thời gian qua, cựu Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nói: “Đến Đường Tăng đi lấy kinh cũng phải hối lộ, bước chân sang nước Phật đã phải hối lộ nên chúng ta phải xem xét, tỉnh táo, sáng suốt”. (2) Phát biểu này cho thấy sự hiểu sai hoàn toàn về văn học và văn hóa Phật giáo – chi tiết trong Tây Du Ký không phải là “hối lộ” mà là sự trao đổi tâm linh, một phép thử về lòng thành của Đường Tăng.
Ngày 13/05/2022, trong chuyến thăm Hoa Kỳ để tham dự Hội nghị Cấp cao Đặc biệt ASEAN-Hoa Kỳ, Thủ tướng Phạm Minh Chính và đoàn tùy tùng đang chờ gặp Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken tại một khách sạn ở Washington. Trong lúc chờ đợi và tán gẫu để giết thời gian, ông Chính hào hứng kể lại trải nghiệm của ông tại Nhà Trắng với các quan chức Việt Nam đang đứng vây quanh và nói câu: “Rõ ràng sòng phẳng, mẹ nó, sợ gì!” Trong câu chuyện, bộ trưởng Công an Tô Lâm khi đề cập đến cựu Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ ông Matthew Pottinger đã gọi ông này là “thằng” (3) Vụ việc này cho thấy sự thiếu văn hóa ngoại giao, sự thiếu kiểm soát về an ninh thông tin, và đặc biệt là mâu thuẫn giữa hình ảnh tuyên truyền từ các báo có đăng ký trong nước (Việt Nam “tiếp” Ngoại trưởng Mỹ) với thực tế (Việt Nam chờ để nói chuyện với Mỹ). Đây là một trong những khoảnh khắc hiếm hoi để thế giới thấy được thái độ thực sự của lãnh đạo Việt Nam khi họ nghĩ không ai nhìn.
Cựu Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng từng phát biểu tại Kỳ họp Quốc hội tháng 11/2012 rằng “Tôi không chạy, không xin, không từ chối, thoái thác bất cứ nhiệm vụ gì mà Đảng, Nhà nước giao phó“. (4) Đây là lời biện minh của anh chàng “hiền lành” may mắn sinh ra là “hạt giống đỏ”– khi con cái lãnh đạo tự nhiên “được phân công” bay vèo từ ghế Bí thư Tỉnh đoàn thẳng lên ghế Bộ trưởng, không cần CV, không cần thi cử, cứ như kiểu “gen tinh hoa” tự động kích hoạt.
Năm 2013, khi góp ý về Lời nói đầu của Hiến pháp, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã phát biểu: “Đến hết thế kỷ này không biết đã có Chủ nghĩa Xã hội hoàn thiện ở Việt Nam hay chưa“. (5) Phát biểu này gây tranh cãi vì trong khi thừa nhận sự không chắc chắn về mục tiêu, Đảng vẫn kiên quyết độc quyền lãnh đạo đất nước đi theo con đường đó.
Trong đại dịch Covid-19 vào khoảng tháng 6/2020, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc từng phát biểu: “Trước đây, sau năm 1975 một thời gian dài, người ta nói, ‘nếu cái cột điện biết đi thì chạy sang Mỹ hết’. Còn bây giờ, thực tại nước Mỹ những tháng qua và nhiều nước khác thì ‘nếu cột điện ở Mỹ biết đi thì sẽ về Việt Nam’“. (6) Phát biểu này bị xem là phóng đại, không phản ánh đúng thực tế so sánh giữa hai nước, nhất là nhìn lại trong bối cảnh các vụ tham nhũng có hệ thống trong Đảng qua các vụ Việt Á và Chuyến Bay giải cứu, lợi dụng tình trạng khẩn cấp để trục lợi từ sinh phẩm y tế và chi phí đưa công dân về nước.
Trong chuyến công tác tới Anh dự Hội nghị COP26 vào tháng 11/2021, Bộ trưởng Công an lúc bấy giờ là Đại tướng Tô Lâm đã ghé nhà hàng của đầu bếp nổi tiếng Salt Bae và được chính tay đầu bếp này đút cho ăn miếng thịt bò dát vàng có giá lên tới hàng ngàn đô Mỹ. Video của bữa ăn bò dát vàng lan truyền mạnh trên mạng xã hội toàn cầu, gây phẫn nộ trong nước vì sự xa hoa này diễn ra đúng thời điểm Việt Nam vừa trải qua đỉnh dịch COVID-19 với nhiều khó khăn kinh tế và mất mát. Các tờ báo lớn quốc tế như The New York Times và BBC cũng đưa tin đậm nét về vụ việc. (7)
Chỉ vài ngày sau khi video của bữa ăn bò dát vàng của ông Tô Lâm lan truyền, ông Bùi Tuấn Lâm, một người bán bún bò tại Đà Nẵng đã đăng video nhại lại cử chỉ của Salt Bae bằng cách rắc hành vào bát bún và tự gọi mình là “Thánh rắc hành“. Tháng 9/2022, ông Bùi Tuấn Lâm bị bắt giữ với cáo buộc “Tuyên truyền chống Nhà nước” theo Điều 117 Bộ luật Hình sự. Tháng 5/2023, tòa án Đà Nẵng tuyên phạt ông 5 năm 6 tháng tù giam và 4 năm quản chế. (8) Sự tương phản giữa bữa ăn xa hoa của quan chức và bản án tù nghiêm khắc dành cho người dân có hành động châm biếm được xem là một trong những chương gây tranh cãi nhất về tự do ngôn luận tại Việt Nam những năm gần đây.
Vào tháng 5/2017, Bộ trưởng Mai Tiến Dũng, Chủ nhiệm Văn phòng Chính phủ tại buổi họp báo Chính phủ thường kỳ, trong bối cảnh giải quyết những căng thẳng sau vụ việc tại xã Đồng Tâm tuyên bố: “Nếu chúng ta sai, chúng ta nhận lỗi trước dân. Nếu dân sai thì dân phải chịu trách nhiệm trước pháp luật“. (9) Câu nói này cho thấy quan niệm quyền lực từ trên xuống, không phải từ dân mà lên. Trong khi dân sai phải chịu trách nhiệm trước pháp luật (có thể bị xử lý hình sự, phạt tù), thì chính quyền sai chỉ cần “nhận lỗi” (một hình thức xử lý mang tính đạo đức hoặc nội bộ).
Trong một cuộc trao đổi bên hành lang Quốc hội vào tháng 11/2016, trước vụ việc nhiều giáo viên nữ tại thị xã Hồng Lĩnh, Hà Tĩnh bị điều động đi tiếp khách, ăn uống và hát karaoke tại các sự kiện của địa phương, Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo khi đó là ông Phùng Xuân Nhạ nhận định đây là việc “không chấp nhận được” nhưng cũng nhấn mạnh rằng: “Khi đã giữ nguyên tắc mà bị ép buộc thì trước hết phải hỏi trách nhiệm của thầy cô, sau mới tính đến người ép buộc. Thầy cô phải tự xem xét lại mình, khi thấy không đúng thì phải kiến nghị, chứ mình thực hiện là vi phạm“. (10) Phát biểu này tại thời điểm đó đã vấp phải sự phản ứng dữ dội từ dư luận. Nhiều người cho rằng ông đang “đổ lỗi cho nạn nhân”, bởi trong mối quan hệ hành chính tại địa phương, giáo viên thường ở thế yếu và rất khó để từ chối các quyết định điều động từ cấp trên.
Vào tháng 10/2015, bà Nguyễn Thị Quyết Tâm (khi đó là Phó Bí thư Thành ủy, Chủ tịch HĐND TP.HCM) đã có những trao đổi bên hành lang Quốc hội về công tác cán bộ: “Con lãnh đạo làm lãnh đạo là hạnh phúc của dân tộc“. (11) Phát biểu này phơi bày rõ ràng hệ tư tưởng phong kiến, gia trưởng và chế độ thế tập quyền lực trong hệ thống.
Tại Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X năm 2010, nguyên Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh từng nói mục tiêu năm 2020, Việt Nam sẽ trở thành “nước công nghiệp hiện đại”. (12) Mục tiêu này không được thực hiện như kỳ vọng.
Nhìn lại chuỗi phát biểu “để đời” này, điều lộ ra không chỉ là vài cá nhân vụng về ngôn từ, mà là cấu trúc quyền lực cho phép những câu ấy được nói ra một cách bình thản – không bị chất vấn nghiêm túc, không chịu trách nhiệm chính trị tương xứng, và đôi khi còn được bao bọc, biện hộ hoặc xóa dấu vết về sau. Một hệ thống mà lãnh đạo có thể tùy tiện nói về chọn lọc gene, biện minh cho tham nhũng bằng Đường Tăng, coi “con lãnh đạo làm lãnh đạo là hạnh phúc dân tộc”, hay đối xử chênh lệch giữa quan chức ăn bò dát vàng và người dân rắc hành… thì đó là hệ thống đặt quyền lực lên trên lý trí, lên trên chuẩn mực khoa học, đạo đức và pháp quyền. Những phát biểu ấy, khi được phép tồn tại và lặp lại, nói nhiều về bản chất chế độ hơn là về từng cá nhân: quyền lực không đến từ sự tín nhiệm của dân và năng lực được kiểm chứng, mà từ sự bổ nhiệm, bảo kê và tái sản xuất trong nội bộ.
Trong khung khái niệm của Acemoglu và Robinson, đây là một thể chế rõ ràng mang tính bóc lột (extractive) hơn là mang tính bao dung (inclusive): quyền lực tập trung vào một nhóm nhỏ, được biện minh bằng ý thức hệ và huyết thống chính trị, và được sử dụng để trục lợi, duy trì đặc quyền, kiểm soát thông tin và bịt miệng những tiếng nói châm biếm hay phản biện (như trường hợp “Thánh rắc hành”). (13)
Các quyết định lớn – từ định hướng kinh tế, mô hình phát triển đến mục tiêu “nước công nghiệp hiện đại” hay “đào tạo tinh hoa bằng chọn lọc gene” – đều được hoạch định trong không gian khép kín, rất ít cơ chế để xã hội phản biện và buộc lãnh đạo “trả giá” khi dự báo sai, lựa chọn sai hay xúc phạm trí tuệ công chúng. Ngược lại, một thể chế bao dung phải tạo ra luật chơi cho phép tranh cử cạnh tranh, thay đổi lãnh đạo hòa bình, bảo vệ quyền sở hữu và tự do ngôn luận; trên quê hương, phần lớn những yếu tố đó hoặc bị giới hạn chặt, hoặc chỉ tồn tại ở mức hình thức. (14)
Trong bối cảnh đó, kỳ vọng Việt Nam có thể phát triển bền vững và dài hạn với tốc độ tương đương – hay vượt – các nước trong vùng như Indonesia, Malaysia, Thái Lan, Singapore là điều rất rủi ro. Các nước này, dù khác nhau, đều buộc phải cải thiện mức độ chịu trách nhiệm chính trị, chuyên nghiệp hóa bộ máy, mở rộng không gian cho thị trường và phần nào cho xã hội dân sự khi bước vào các giai đoạn phát triển cao hơn.
Nếu Việt Nam tiếp tục duy trì mô hình trong đó “tinh hoa” được tự định nghĩa bằng huyết thống, lòng trung thành và diễn ngôn ý thức hệ hơn là bằng năng lực thực chứng; trong đó sai lầm chiến lược không kéo theo hệ quả chính trị; trong đó khoa học, giáo dục, văn hóa và pháp quyền bị uốn cong cho vừa với danh dự của một nhóm nhỏ – thì tăng trưởng có thể tiếp tục một thời gian nhờ vị trí địa kinh tế, dân số trẻ và vốn ngoại, nhưng rất khó bứt phá sang một trạng thái phát triển chất lượng cao như Singapore, khó duy trì được sự ổn định năng động như Indonesia, và thậm chí có nguy cơ mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình.
Nói cách khác, những câu nói của lãnh đạo mà tôi thống kê ở trên không chỉ là chuyện “hài” để lưu lại cho lịch sử; chúng là chỉ dấu cảnh báo về trần thể chế – cái trần vô hình sẽ giới hạn mọi tham vọng “hóa rồng” nếu không thay đổi cách phân bổ và kiểm soát quyền lực.
Phạm Đình Bá
………………
Nguồn:
1. Dân trí. Hà Nội sẽ có đề án đào tạo nhân lực tinh hoa” 17/12/2025 https://dantri.com.vn/thoi-su/ha-noi-se-co-de-an-dao-tao-nhan-luc-tinh-hoa-20251217151810005.htm.
2. Thương Hiệu và Công Luận. Tổng Bí thư: ‘Đến Đường Tăng đi lấy kinh cũng phải hối lộ’ 07/12/2013 https://thuonghieucongluan.com.vn/tong-bi-thu-den-duong-tang-di-lay-kinh-cung-phai-hoi-lo-a16462.html.
3. Đàn Chim Việt. Bộ Ngoại giao Mỹ xóa viedo thủ tướng VN Phạm Minh Chính chửi thề 15/05/2022 https://www.danchimviet.info/bo-ngoai-giao-my-xoa-viedo-thu-tuong-vn-pham-minh-chinh-chui-the/05/2022/26149/.
4. Người Lao Động. “Tôi không chạy, không xin, cũng không thoái thác nhiệm vụ Đảng phân công” 14/11/2012 https://nld.com.vn/thoi-su-trong-nuoc/toi-khong-chay–khong-xin–cung-khong-thoai-thac-nhiem-vu-dang-phan-cong-2012111409573672.htm.
5. BBC News Tiếng Việt. Đảng Cộng sản Việt Nam: Thông điệp Tô Lâm khác gì thông điệp Nguyễn Phú Trọng? 03/02/2025 https://www.bbc.com/vietnamese/articles/cew58p27eryo.
6. Người Việt. ‘Báo đảng’ gỡ lời Nguyễn Xuân Phúc nói ‘cột điện ở Mỹ biết đi thì sẽ về Việt Nam’ 09/06/2020 https://www.nguoi-viet.com/viet-nam/bao-dang-go-loi-nguyen-xuan-phuc-noi-cot-dien-o-my-biet-di-thi-se-ve-viet-nam/.
7. BBC. Bộ trưởng Tô Lâm và tiệc steak dát vàng ‘vang danh’ thế giới 16/11/2021 https://www.bbc.com/vietnamese/vietnam-59291018.
8. BBC. Salt Bae parody: Vietnam noodle vendor jailed for five years 25/05/2023 https://www.bbc.com/news/world-asia-65705048.
9. VOA. Nhà nước Pháp Quyền hay Thần Quyền? 16/05/2017 https://www.voatiengviet.com/a/le-cong-dinh-luat-phap-than-quyen/3852852.html.
10. VnExpress. Bộ trưởng Giáo dục: ‘Điều giáo viên đi tiếp khách là không phù hợp’ 14/11/2016 https://vnexpress.net/bo-truong-giao-duc-dieu-giao-vien-di-tiep-khach-la-khong-phu-hop-3498613.html.
11. Tạp Chí Thời Đại. Bà Nguyễn Thị Quyết Tâm: Con lãnh đạo làm lãnh đạo là hạnh phúc của dân tộc 26/10/2015 https://thoidai.com.vn/ba-nguyen-thi-quyet-tam-con-lanh-dao-lam-lanh-dao-la-hanh-phuc-cua-dan-toc-70915.html.
12. Tư Liệu Văn Kiện Đảng Cộng Sản. Phát biểu của đồng chí Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh bế mạc Hội nghị lần thứ mười ba Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khoá X) Tiếp cận 19/12/2025 https://tulieuvankien.dangcongsan.vn/van-kien-tu-lieu-ve-dang/hoi-nghi-bch-trung-uong/khoa-x/phat-bieu-cua-dong-chi-tong-bi-thu-nong-duc-manh-be-mac-hoi-nghi-lan-thu-muoi-ba-ban-chap-hanh-trung-uong-dang-628.
13. Tạp Chí Thế Kỷ Mới. Dân Chủ Tự Do Trong Thời Đại Khủng Hoảng 22/12/2025 https://thekymoi.media/dan-chu-tu-do-trong-thoi-dai-khung-hoang-pham-dinh-ba-gioi-thieu-va-chuyen-ngu-22385/.
14. Robinson JA, Acemoglu D. Why nations fail: The origins of power, prosperity and poverty: Profile London; 2012.