Cuối tháng 12/2025, Zalo – ứng dụng nhắn tin với hàng chục triệu người dùng tại Việt Nam – bất ngờ trở thành tâm điểm của một cuộc tranh luận vượt xa phạm vi công nghệ. Việc yêu cầu người dùng chấp thuận bộ điều khoản sử dụng mới, mở rộng thu thập và chia sẻ dữ liệu cá nhân, đã dẫn tới phản ứng dữ dội: làn sóng đánh giá một sao, lời kêu gọi rời bỏ nền tảng và tranh luận công khai trên báo chí lẫn mạng xã hội. Cuối cùng, Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia thuộc Bộ Công Thương đã chính thức vào cuộc, yêu cầu Tập đoàn VNG cung cấp hồ sơ liên quan.
Thoạt nhìn, đây có thể được xem là một xung đột quen thuộc giữa doanh nghiệp công nghệ và người dùng. Nhưng cách nhìn đó là chưa đủ. Thực chất, vụ việc phơi bày một câu hỏi nhạy cảm hơn: giới hạn quyền lực của các nền tảng số ở đâu, khi chúng đã trở thành hạ tầng thiết yếu của xã hội, thậm chí của bộ máy nhà nước?
Theo các điều khoản mới, Zalo mở rộng phạm vi thu thập dữ liệu, bao gồm giấy tờ tùy thân, vị trí địa lý, hành vi sử dụng và nội dung tương tác, đồng thời cho phép chia sẻ dữ liệu trong toàn bộ hệ sinh thái doanh nghiệp. Người dùng không có lựa chọn từng phần: hoặc chấp thuận toàn bộ, hoặc rời khỏi nền tảng sau 45 ngày.
Trong lý thuyết pháp lý hiện đại, “đồng thuận” chỉ có ý nghĩa khi người dùng có khả năng lựa chọn thực chất. Nhưng khi một nền tảng đã chiếm vị trí gần như độc quyền trong đời sống giao tiếp – từ công việc, kinh doanh đến các mối quan hệ xã hội – thì sự lựa chọn đó trở nên hình thức. Trong hoàn cảnh ấy, việc “đồng ý” không còn là hành vi tự do, mà là một dạng ép buộc mềm, được chuẩn hóa bằng ngôn ngữ pháp lý.
Phản ứng của công chúng cho thấy một sự thay đổi quan trọng trong nhận thức xã hội. Trong nhiều năm, người dùng Internet tại Việt Nam chấp nhận đánh đổi dữ liệu cá nhân để lấy sự tiện lợi. Lần này, dữ liệu không còn được coi là cái giá mặc định. Tranh cãi càng trở nên gay gắt khi động thái của Zalo diễn ra ngay trước thời điểm Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân có hiệu lực từ ngày 1/1/2026, làm dấy lên nghi vấn không chỉ về tính hợp pháp, mà còn về tinh thần pháp quyền trong nền kinh tế số.
Tuy nhiên, vấn đề không dừng lại ở quyền riêng tư cá nhân. Trong nhiều năm, Zalo đã được sử dụng rộng rãi trong các cơ quan hành chính, đơn vị sự nghiệp và tổ chức chính trị – xã hội. Từ trao đổi công việc, gửi tài liệu, họp nhóm, báo cáo, đến những quyết định mang tính tổ chức, không ít hoạt động của bộ máy nhà nước đã và đang diễn ra trên nền tảng này. Với nhiều cán bộ, công chức, việc “rời Zalo” không còn là lựa chọn cá nhân, mà đồng nghĩa với việc bị tách khỏi dòng chảy công việc.
Chính tại đây, vấn đề trở nên nghiêm trọng hơn. Khi một nền tảng tư nhân, với mức độ bảo mật còn gây tranh cãi, nắm giữ khối lượng lớn dữ liệu liên quan đến cách vận hành của các cơ quan công quyền, câu hỏi không còn chỉ là quyền riêng tư. Đó là câu hỏi về an ninh dữ liệu, an ninh thể chế và an ninh quốc gia.
Trong kỷ nguyên số, dữ liệu không chỉ phản ánh hành vi cá nhân. Nó phơi bày cấu trúc tổ chức, các mối quan hệ quyền lực, quy trình ra quyết định và những điểm yếu của một hệ thống. Ai nắm dữ liệu, người đó có lợi thế chiến lược. Việc để một nền tảng tư nhân tích lũy kho dữ liệu hành chính khổng lồ mà không đi kèm cơ chế kiểm soát minh bạch là một rủi ro không thể xem nhẹ.
Rủi ro này đã hiện hữu rõ ràng ở tầng xã hội. Dữ liệu cá nhân ngày nay là tài nguyên của một chuỗi cung ứng tội phạm khép kín. Theo thống kê năm 2024, người dân Việt Nam bị chiếm đoạt khoảng 18.900 tỷ đồng thông qua các vụ lừa đảo trực tuyến. Thông tin cá nhân giúp tội phạm mạo danh cơ quan chức năng, người thân, xây dựng các kịch bản thao túng tâm lý với độ chính xác khiến nạn nhân tự nguyện giao nộp tài sản.
Nguy hiểm hơn, dữ liệu về lịch trình, thói quen sinh hoạt và hoàn cảnh cá nhân đã trở thành “bản đồ thực địa” cho các hành vi bắt cóc và buôn người. Hàng trăm vụ việc được ghi nhận trong năm 2024 cho thấy tội phạm không cần rình rập ngoài đời; chúng chỉ cần phân tích “dấu chân số” để xác định thời điểm và mục tiêu dễ tổn thương nhất. Từ đó, những mối đe dọa trên không gian mạng nhanh chóng chuyển hóa thành thảm kịch kinh tế và xâm hại thân thể trong đời thực.
Lịch sử công nghệ từng chứng kiến sự sụp đổ của những đế chế tưởng như bất khả chiến bại. Yahoo và Nokia không thất bại vì thiếu người dùng, mà vì không nhận ra rằng quyền lực công nghệ chỉ tồn tại khi còn được xã hội trao cho. Zalo, dù giữ vị thế thống lĩnh tại Việt Nam, cũng không nằm ngoài quy luật đó. Nhưng khác với những nền tảng toàn cầu kia, Zalo đã bước sang một vai trò nhạy cảm hơn: từ ứng dụng xã hội trở thành hạ tầng giao tiếp quốc dân, thậm chí là hạ tầng hành chính không chính thức.
Ở vai trò ấy, trách nhiệm không chỉ thuộc về doanh nghiệp, mà còn thuộc về nhà nước với tư cách người thiết lập và bảo vệ luật chơi. Một nhà nước hiện đại không thể để hoạt động điều hành, trao đổi và ra quyết định của mình phụ thuộc vào một nền tảng tư nhân không do mình kiểm soát. Việc lựa chọn các công cụ giao tiếp có tiêu chuẩn bảo mật cao, mã hóa đầu – cuối và cơ chế giám sát rõ ràng không còn là vấn đề kỹ thuật, mà là vấn đề quản trị quốc gia.
Cuộc tranh cãi quanh Zalo, vì thế, không chỉ là câu chuyện của một bộ điều khoản sử dụng, mà còn là phép thử cho cách Việt Nam xác lập ranh giới giữa lợi ích kinh doanh, quyền lực nền tảng, quyền công dân và trách nhiệm của nhà nước trong kỷ nguyên dữ liệu.
Trong thời đại mà dữ liệu đã trở thành tài nguyên chiến lược, thì câu hỏi then chốt không còn là ai sở hữu nền tảng, mà là ai kiểm soát quyền lực mà nền tảng đó tạo ra, và quyền lực ấy được đặt dưới sự giám sát của ai.
Trần Huy Mẫn
……………
Tham khảo:
- Ủy ban Cạnh tranh quốc gia yêu cầu VNG giải trình vụ Zalo thu thập thông tin, Tiền Phong
- Nghiêm cấm hành vi xử lý dữ liệu cá nhân trái quy định của pháp luật, Thông tin Chính phủ
- Điều khoản Zalo gây tranh cãi, Dân Trí
- Zalo có đang làm trái quy định pháp luật?, Tuổi Trẻ
- Zalo nhận loạt đánh giá 1 sao khi cập nhật điều khoản thu thập dữ liệu người dùng, Lao Động