1. Nguyễn Kim ở tuổi 65 và các con còn nhỏ (Uông 13, Hoàng 8, Ngọc Bảo 17) quá vui mừng khi được Trịnh Kiểm (30) theo giúp. Kim liền gả N. Bảo cho vị cộng sự tài năng này (1533). Năm 1545, Nguyễn Kim bị đánh thuốc độc và chết bất ngờ. Quyền về tay vị tướng 42 tuổi đã cùng chiến đấu trong 12 năm cũng là con rể là Trịnh Kiểm. Nguyễn Hoàng mới 20, Nguyễn Uông 25, chưa kịp để chuẩn bị kế nghiệp! Sách sử họ Nguyễn ghi là Trịnh Kiểm giết Nguyễn Uông năm 1545! Sự thật bác bỏ điều đó: Nguyễn Kim mất ngày 20-5 Ất Tỵ (1545) và Uông mất 11.1 âm lịch! Uông không thể chết trước Kim!
Một điều cần nói thêm là mẹ, vợ Uông là ai không biết. Con trưởng Uông là Nguyễn thần Không, không rõ số phận như thế nào. Lê Quý Đôn (Phủ Biên Tạp Lục) lai ghi “Bọn Lãng quận công (Uông) ngờ vua có mưu gì, toan làm loạn. Thế tổ [Trịnh Kiểm] bấy giờ làm đại tướng quân Dực quận công rước vua đến bản đình, xin hết sức giúp đỡ. Lại hiểu dụ bọn Lãng quận công bỏ hết hiềm khích” (tr.49 Phủ Biên Tạp Lục ) Như vậy Kiểm không giết Uông năm 1545, mà Uông chểt sau đó năm 1546,47. Uông làm gì, và chết như thế nào còn là một nghi án. Kiểm cũng không mưu giết Nguyễn Hoàng vì Nguyễn Hoàng mới 20 tuổi và mãi đến 13 năm sau (1558) mới vào trấn thủ Thuận Hoá theo lời đề nghị của Kiểm với vua Lê: “Thuận hóa là nơi quan trọng, quân và của do đó mà ra, buổi quốc sơ nhờ đấy mà nên nghiệp lớn, nay lòng dân hãy còn tráo trở, nhiều kẻ vượt biển đi theo họ Mạc, sợ có kẻ dẫn giặc về cướp, ví không được tướng tài trấn giữ vỗ yên thì sẽ không xong. Đoan quận công là con nhà tướng, có tài trí mưu lược, có thể sai đi trấn ở đấy, để cùng với trấn thủ Quảng Nam cùng nhau giúp sức thì mới đỡ lo đến miền Nam” (Đại Nam Thực Lục, nxb Giáo dục, Hà nội, 2002, t. I, tr. 27)
Trịnh Kiểm chính là người trao cho Nguyễn Hoàng trấn Quảng Nam trước khi mất (1570) Nguyễn Hoàng trở thành tổng trấn Thuận Quảng mà biên giới phía nam đến tận Đèo Cả!
2. Không có hiềm khích giữa Trịnh Kiểm và Nguyễn Hoàng. Trái lại, Nguyễn Hoàng còn tiếp tục sự nghiệp của Nguyễn Kim và Trịnh Kiểm là giúp cho cháu là Trịnh Tùng thu phục đất Bắc trong 8 năm (1592-1600). Chỉ lúc Trịnh Tùng xưng vương Nguyễn Hoàng mới mưu thoát về Thuận Hoá để tiếp tục công trình Mở Cõi phương Nam. Điều đáng lưu ý chiến tranh Nam -Bắc không xảy ra khi Nguyễn Hoàng và Trịnh Tùng còn sống. Nguyễn Hoàng còn gả con gái cho Trịnh Tráng!
Ngay khi còn ở Thăng Long, Nguyễn Hoàng đã sai Lương văn Chánh vào khai phá lập làng mạc ở Phú Yên.…Nguyễn Kim, Trịnh Kiểm, Nguyễn Hoàng rồi Trịnh Tùng… là những nhân cách đáng trọng!
3. Về Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585).
Người nghiên cứu đầu tiên về Trạng Trình là Vũ khâm Lân vào năm 1743, sau Nguyễn Bỉnh Khiêm đến 158 năm, khi những “dấu vết” về Nguyễn Bỉnh Khiêm không còn mấy.
Vũ khâm Lân lúc đó chỉ “nghe” câu, tương truyền của Nguyễn Bỉnh Khiêm, là Hoành Sơn nhất đái, khả dĩ dung thân! Dung là lánh thân để mong sống còn mà đến vạn đại thì quá buồn! Người đời sau bịa ra Nguyễn Bỉnh Khiêm khuyên Nguyễn Kim (Thờ Phật thì ăn oản) trong khi Nguyễn Bỉnh Khiêm trung với nhà Mạc đến phút lâm chung lại đi giúp Nguyễn Kim là kẻ mưu diệt Mạc! Nguyễn Binh Khiêm mất lúc vua Mạc đang ngự trị ở Thăng Long, đang tổ chức thi tiến sĩ mà khuyên Mạc chạy lên Cao Bằng sau năm 1592 nương nhờ thế lực Trung Hoa!
Thiết nghĩ không nên gán câu “Cao Bằng tuy tiểu (thiểu) khả dung sổ thế” cho Nguyễn bỉnh Khiêm vì chỉ làm giảm giá trị tinh thần của ông!
Nguyễn Hoàng như đã chứng minh ở trên không xung khắc quyền lợi với Trịnh Kiểm mà chính Trịnh Kiểm, sau 12 năm Nguyễn Kim mất, đưa Nguyễn Hoàng vào trấn thủ Thuận Hoá và giao luôn trấn Quảng Nam cho người em vợ trước khi mất. Nói Trịnh Kiểm là người tạo điều kiện cho Nguyễn Hoàng mở đất phương Nam là đúng sự thật lịch sử. Huế nên có con đường Trịnh Kiểm gần cầu Nguyễn Hoàng mới Khánh thành gần đây!
4. Tại sao có Nghi án Nguyễn Uông dẫn đến việc Nguyễn Hoàng “chạy” vào Thuận Hoá?
Sau năm 1545, Nguyễn Uông muốn giành quyền chỉ huy của Trịnh Kiểm mà theo ông đáng ra là của mình. Có thể ông đã manh động và thất bại, dẫn đến cái chết của ông và của gia đình. Sử gia nhà Nguyễn vừa muốn che đậy sự manh động ô nhục của ông vừa muốn giải thích chiến tranh Nam Bắc sau này là từ Trịnh Kiểm. Nhưng khó vẽ vời việc Trịnh Kiểm giết ông như thế nào vào lúc nào nhưng rồi tất cả tài liệu đều thống nhất là trong năm 1545. Không ngờ chính ngày tháng mất của ông (mà không thể ghi khác vì đó sẽ là ngày giỗ của ông) đã phủ định năm mất là 1545! Và cũng không thể nói Nguyễn Hoàng phải chạy vào Thuân Hoá sau cái chết của Nguyễn Uông. Phải 13 năm sau Hoàng mới vào Thuân Hoá do sự sắp xếp của Trịnh Kiểm. Tiếp tục luận điệu trên, những người viết sử cho rằng Trịnh Kiểm muốn hoặc do quân Mạc hoặc do khí hậu khắc nghiệt, Nguyễn Hoàng sẽ chết mà không cần Trịnh Kiểm ra tay!
Nhưng họ lại quên che dấu cuộc gặp thắm tình anh em giữa Nguyễn Hoàng và Trịnh Kiểm năm 1568, mười năm sau khi xây dựng thành công Thuận Hoá, và chính Trịnh Kiểm giao luôn cho Nguyễn Hoàng trấn Quảng Nam.
Năm 1592, Trịnh Tùng thu phục được Thăng Long, Nguyễn Hoàng đã đem toàn bộ sổ sách, toàn bộ tướng lãnh và quân đội ra giúp Trịnh Tùng. Có thể nói trong 8 năm (1592-1600, cậu Nguyễn Hoàng đã giúp cháu Trịnh Tùng dẹp yên Mạc và tổ chức đất Bắc dù tuổi đã cao (75 tuổi) và công việc mở mang trấn Quảng Nam còn đang dang dở. Chính năm 1597, Nguyễn Hoàng đã sai Lương văn Chánh vào tổ chức vùng Phú Yên sau này.
Nguyễn Hoàng không thể không về Thuận Quảng nên đã mưu việc Phan Ngạn Bùi văn Khuê … Ngô đình Nga nổi dậy ở Đại An để giong buồm về Thuận Hoá. Vậy mà Trịnh Tùng chỉ trách ông cậu và ông cậu cũng nhận lỗi. Thế thôi!
Trước khi mất, Nguyễn Hoàng cũng khuyên Nguyễn Phúc Nguyên giữ yên bờ cõi chứ không phải có nhiệm vụ thu phục đất Bắc và Trịnh Tùng cũng không làm gì để thu phục Thuận Quảng.
Theo nhà sử học Tôn thất Dương Kỵ, cục diên phân ly (1533-1802) là kết quả tất yếu của việc mở rộng bờ cõi về phương Nam khiến Thăng Long không còn là trung tâm của đất nước. (Việt sử lược). Giáo sư Lê thành Khôi (Lịch sử Việt Nam, từ nguồn gốc đến giữa thế kỷ XX) cũng đồng tình ý kiến trên.
Chính Lê thánh Tông đã đẩy biên giới phía Nam đến đèo Cả (1471) vậy mà mãi đến năm 1597 miền đất giữa đèo Cù Mông với đèo Cả mới được thiết lập hành chánh!
Mở cõi phương Nam kể từ Huyền Trân, Lê Thánh Tông… phải đợi đến Nguyễn Hoàng rồi các chúa Nguyễn sau này tiếp tục.
Cơ duyên lịch sử từ Mạc Cửu đến Trần Thượng Xuyên, Dương Ngạn Địch…và công lao của những người nông dân mở đất… đã cho chúng ta có được lãnh thổ như ngày nay.
Suy cho cùng thời kỳ phân ly nếu có kết quả đáng buồn là nồi da xáo thịt thì cũng có tác động lịch sử tích cực là hình thành đất nước hình chữ S với những trung tâm mới là Sài Gòn, Mỹ Tho, Cần Thơ và Hà Tiên!
Trần Viết Ngạc (10-2025)