“Cách mạng 4.0 ” (1)
Nhiều người hay nói về cuộc “Cách mạng 4.0” mà có lẽ không biết đang nói gì? Tiều phu chỉ coi cách mạng là các sự kiện lịch sử có tính bước ngoặt đối với xã hội. Trong khoa học cũng vậy, người ta chỉ nói đến các cuộc Cách mạng Kỹ thuât CMKT (Technical revolution) khi nó gắn với các sự kiện thay đổi cuộc sống loài người.
– Thời kỳ đồ đồng vào khoảng từ 3000 đến 2000 năm trước Công nguyên đã giúp con người biết làm dụng cụ canh nông và vũ khí. Vũ khí đã thúc đẩy hình thành các chế độ nô lệ và phong kiến, xóa bỏ cuộc sống bộ lạc. Cho dù về sau người ta đã tiến tới sắt thép và súng thần công sử dụng thuốc nổ lưu huỳnh, nhưng đồ Đồng là một cái mốc. Nhẽ ra, sử dụng kim khí này đáng được coi là cuộc CMKT lần thứ nhất. Nhưng vì không xác định được niên đại và xuất xứ nên hòa cả làng, coi như cuộc cách mạng số 0.
– Cuộc CMKT lần thứ nhất: Phát minh ra máy hơi nước của James Watt năm 1759, mở đầu cho quá trình công nghiệp hóa và ra đời CNTB. Trước đó, loài người chỉ biết dùng sức cơ bắp. Sức nước và sức gió, tuy đã được sử dụng, nhưng không khống chế được. Cũng nhờ máy hơi nước mà hàng hải phát triển, chủ nghĩa thực dân từ Châu Âu tràn sang châu Á, Phi và Mỹ La tinh. Nhờ đó, các cụ nhà ta bắt đầu nhìn thấy cái bóng đèn lộn ngược và ông giám mục Tây Đắc Lộ (Alexander de Rhode) được xóa nạn mù chữ tiếng Việt.
– CMKT lần thứ hai: Băng chuyền công nghiệp xuất hiện vào đầu thế kỷ 20 mà đặc trưng là dây chuyền sản xuất máy móc do Henry Ford phát minh (1). Vua hề Sác-Lô đã nổi tiếng bằng bộ phim chế diễu sản xuất dây chuyền. Băng chuyền cũng sản sinh ra giai cấp vô sản bị bần cùng hóa và kết quả của nó là cuộc Cách mạng 1917 ở Nga. Hai chế độ đối nghịch là XHCN và TBCN kéo nhau lên vũ đài. Quê choa được lịch sử chọn làm nơi tỷ thí vào cuối thời kỳ này.
– CMKT lần thứ ba là cuộc cách mạng tự động hóa, xuất hiện vào đầu những năm 1970, khi người ta chế từ Silicon ra các vi mạch. Từ đó các vi máy tính dùng các bộ vi xử lý (Microprocessor nay ta gọi là CPU) ra đời (Máy Apple I năm 1976). Năm 1973 bác Việt kiều André Trương Trọng Thi đã chế ra máy vi tính Micral ở Pháp (2), nhưng bác Thi tiếp thị không giỏi bằng hai tay Steve kia (3) nên thua.
Mặc dù IBM đã làm ra các máy tính Mainframe từ những năm 60, nhưng không thể phổ cập được vì giá thành quá cao và cồng kềnh. Trước 1975, ở Miền Nam có một số máy tính IBM. Ví dụ máy IBM360/50 ở bộ tổng tham mưu Quân lực VNCH, dùng để quản lý lương và hồ sơ cho khoảng 700.000 quân sỹ và gia binh. Các nhà khoa học ngoài Bắc vào đã tròn mắt nhìn cái máy chạy bằng hàng chục ngàn bóng transitor và băng đục lỗ.
Cuộc cách mạng này đã đưa tự động hóa vào sản xuất, đẩy các nền công nghiệp đại cơ khí vào góc tối. Câu nói của Lenin: “XHCN là chính quyền Xô Viết cộng với điện khí hóa (công nghiệp hóa)” bổng trở nên lỗi thời.
Trước đó tuy kém phương tây về mức sống, nhưng bên tư bản làm được cái gì, bên XHCN cũng có. Ví dụ như xe ô tô Lada, Trabant, Skoda so với BMW, Volvo hay Toyota. Rồi máy bay Ilyuschin IL 86 hay Tupolev TU 144 chọi với Boeing hay Airbus. Tuy động cơ XHCN tốn xăng hơn, nhưng vì được bao cấp bởi Liên Xô, vốn bán xăng rẻ hơn nước Kwatsch nên không hề chi.
Đến khi phương tây có các loại máy vi tính và máy cơ khí CNC thì bên XHCN ngắc ngư. Ngày đó mấy ông việt kiều ở Tây Đức sang Đông Đức kiếm vợ, thủ được cái máy PC-AT 286 theo là cả một làng Việt Nam ở Berlin sống khỏe. Cô bồ bán máy đó cho ông phòng bên giá gấp 2. Ông ta mang đến cho ông đội trưởng biết tiếng Đức, bán gấp ba. Ông đội trưởng đem bán cho một nhà máy hoặc trường đại học nước bạn, lại kiếm gấp 3. Đắt mấy nước bạn cũng phải mua.
Có thể nói cuộc cách mạng KHKT lần thứ ba góp phần xóa sổ CNXH đông Âu, kết thúc chiến tranh lạnh.
– CMKT lần thứ tư nổ ra vào cuối thế kỷ 20, được gọi là cuộc cách mạng thông tin. Sự cáo chung của nền kinh tế XHCN tập trung quan liêu, cộng với sự bùng phát của mạng Internet smartphone, mạng xã hội, từ hơn 20 năm qua đã biến trái đất từ tròn sang bẹt (phẳng). Nhân loại bước vào một kỷ nguyên mới: Toàn cầu hóa.
Toàn cầu hóa không chỉ có nghĩa là mang các sáng chế từ phương tây sang sản xuất ở các nền kinh tế mới được giải phóng sức lao động, giá cả thấp. Nó còn xuất khẩu các tư tưởng, lối sống phương tây sang các nước đang phát triển. Ngược lại nó biến sức lao động và mạng người rẻ trở thành đối thủ nguy hiểm, cạnh tranh với các nền công nghiệp lâu đời có phúc lợi cao. Một trong các kết quả của “Toàn cầu hóa” là sự trỗi dậy một đế quốc mới: Trung Quốc.
Từ đó đến nay chưa có cuộc CMKT nào khác. Các phát minh như trí tuệ nhân tạo, xe ô-tô điện hay Cloud computing vẫn chỉ là các sản phẩm của cuộc CMKT lần thứ 4. Khái niệm “Công nghiệp 4.0” (4) được đưa ra vài năm gần đây chỉ là áp dụng các tiến bộ của cuộc CMKT 4 vào sản xuất công nghiệp trong một thế giới toàn cầu hóa về mặt chính trị và nối mạng bằng internet cao tốc mà thôi.
Công nghiệp 4.0. chưa đủ để được gọi là cách mạng, vì nó không gắn với một biến cố xã hội nào. Nó chỉ là: Một sản phẩm có thể thiết kế từ 3 nước khác nhau, sản xuất từ 5 nơi khác nhau và được giao đến nơi thứ 6 đúng lúc (Just in time) để làm ra đúng số lượng thành phẩm được đặt hàng mà không tốn vật liệu tồn kho. Cũng các cơ sở trên hôm nay có thể làm ra 1000 sản phẩm A, mai lại làm 2000 sản phẩm B, tiết kiệm rất nhiều tài nguyên và sức lao động.
Người Việt coi mình là lãnh đạo cách mạng thế giới nên tự phát minh ra “Cách mạng 4 chấm không”. Họ coi từ việc “Kéo đám mây điện toán về VN để bảo đảm an ninh”, đến việc dùng smartphone để chạy Uber, hay vào FB để bán hàng xách tay là đang tiến hành cuộc cách mạng đó.
……………………
Tham khảo:
Henry Ford, Wikipedia
Trương Trọng Thi, Wikipedia
Apple I, Wikipedia
Im Wandel der Zeit: Von Industrie 1.0 bis 4.0, LMIS
máy vi tính Micral năm 1973, trước cả hai ông Steve của Apple.
Nhưng ông Jobs có marketing tốt hơn nên thắng cuộc.
***
Cách mạng 4.0. (2) Chủ nghĩa tư bản số – Digital Capitalism
Trong bài trước tôi hệ thống hóa các cuộc “Cách mạng kỹ thuật” CMKT dựa trên tiêu chí: Chỉ coi những phát minh kỹ thuật nào là “cách mạng”, nếu như nó gắn với các biến cố xã hội. Nhiều người khác hệ thống hóa các cuộc CMKT theo tiêu chí khác. Do vậy có nhiều cách nhìn khác nhau. Ví dụ có người coi việc tìm ra đồng từ thời tiền cổ là CMKT lần thứ nhất, máy hơi nước là lần thứ hai và máy tính là 3, Internet là CMKT lần thứ 4. Có bạn lại coi công nghệ Nano, trí tuệ nhân tạo AI, hay logistic là CMKT 4, hoặc dẫn giải ý kiến Gartner để khẳng định Cách mạng 4.0. Cả Gartner, các bạn và cả tôi đều có thể sai, vì đó là cách nhìn.
Điểm tranh cãi nhất, dễ nhầm lẫn nhất là khái niệm “CMKT lần thứ 4” và “Cách mạng 4.0” hay “Công nghiệp 4.0”.
Khi tôi đến Đức 1991, đi dự hội thảo đã nghe nói về cuộc CMKT lần thứ 4. Cuộc cách mạng thông tin này xảy ra đúng lúc chiến tranh lạnh chấm dứt đã tạo ra toàn cầu hóa. Tức là Kỹ thuật và Xã hội cùng chuyển, cái này tác động tương hỗ cái kia. Hôm nay thế giới đã toàn cầu hóa như chúng ta chứng kiến.
Còn cái gọi là “Công nghiệp 4.0” hay “Cách mạng 4.0” mới chỉ được nói đến trong 2-3 năm gần đây, là một hệ quả của “Toàn cầu hóa”, chứ không phải là nguyên nhân dẫn đến “Toàn cầu hóa”. Vì thế nên tôi cho là không hợp với từ “Cách mạng”, mà chỉ nên dùng từ “Công nghiêp 4.0”.
Rõ ràng, cuộc CMKT lần thứ 4 dẫn đến “Toàn cầu hóa” và sau đó hơn 20 năm, “Toàn cầu hóa” đã cho phép ra đời “Công nghiệp 4.0”.
Toàn cầu hóa không chỉ giúp công nghiệp hóa các nước đang phát triển, mà đã dịch chuyển các nước công nghiệp phát triển sang hậu công nghiệp. Tức là CMKT 4 đã tạo ra Chủ nghĩa Tư bản số – Digital Capitalism, tôi viết tắt là TBS. Mục tiêu của TBS không còn là sản xuất và kinh doanh hàng hóa, mà là tổ chức và nắm giữ kiến thức, thông tin. Trong chế độ TBS, thuật toán (Algorithm) là máy công cụ quan trọng nhất, dữ liệu (Data) là nguyên liệu sống còn và thông tin (Information) trở thành hàng hóa cao cấp.
Chủ nghĩa Tư bản số không khai thác trực tiếp sức lao động của người thợ để tạo ra của cải. Thay vào đó người sử dụng (User) lại nuôi sống Tư bản số mỗi khi vào mạng. Càng nhiều user, nhà mạng càng giàu. Giàu vì sở hữu mọi số liệu của người dùng, từ thói quen, sở thích, sức mua,….đến cỡ giày thể thao. Thậm chí có bao nhiêu bồ nhí, cô nào thích L’Oreal, cô nào thích Channel? Ngay cả mấy đứacháu ngoại vẫn hay khoe trên mạng, đứa nào thích đồ chơi gì, nhà mạng cũng biết. Những bí mật vô giá này được sử dụng cho quảng cáo của chính hãng, hoặc bán cho các nhà sản xuất khác dưới dạng thống kê. Chỉ qua vài cái likes, bạn đã tiết lộ là người thiên tả, người mê Trump, hoặc cuồng Putin. Đối với các ban vận động bầu cử, những dữ liệu này trị giá bạc tỷ. Đó chính là sự vận hành tự động của cái gọi là User Generated Capitalism (Người sử dụng nuôi tư bản).
Tiền vào như nước, lại không tốn kém cho những đầu tư khổng lồ về nhà máy, kho tàng, không bị giai cấp công nhân đình công…, Tư bản số phát triển rất nhanh. Những gì Facebook, Google, Amazon tích lũy trong vòng 20 năm đã vượt xa gia tài mà Ford, General Motors, GE… hao tâm tốn lực hơn môt trăm năm.
Chàng thanh niên 27 tuổi Brian Chesky, khi thành lập công ty Airbnb vào năm 2007 (1), chỉ cần một website kết nối những người có phòng trống với những“Tây Ba-lô” ít tiền, nhưng thích đi du lịch. Ngày nay Airbnb đã là một công ty dich vụ khách sạn lớn nhất thế giới và tài sản riêng của Chesky là 3,8 tỷ USD. Chesky và đồng nghiệp không tốn một xu nào cho địa ốc, chỉ dùng thuật toán để tạo ra cổng thông tin, sử dụng số liệu của hàng chục triệu người có nhà cũng như người cần chiếu manh rồi bán cho nhau, ở giữa thu lợi. Uber hay Grab cũng chỉ là các công ty Tư bản số với phương thức kinh doanh số liệu và thông tin. Tiền vào như nước mà tiền ra thì “khóa vòi”.
Cũng chính vì vậy mà TBS có thể làm một lúc chức năng của hai loại tư bản truyền thống: Tư bản công nghiệp và Tư bản tài chính. Các tập đoàn công nghiệp Ford, General Motors hay GE dù mạnh đến mấy, cũng luôn khát vốn, làm gì cũng phải vay của các tập đoàn tài chính như JP Morgan hay Bank of America. Ngày nay các tập đoàn công nghệ IT cũng chính là nhà tài phiệt khổng lồ. Chỉ riêng Apple đã có khoảng 180 tỷ USD cho vay năm 2017 (2). Ít ai tin được điều đó. Nhưng thực tế là Apple đã xây dưng một trung tâm tài chính ở Nevada.
Cái vòng xoáy tích tụ đó quay một cách chóng mặt. Chỉ trong vòng 10 tháng đầu của năm 2017, giá trị cổ phiếu của 5 tập đoàn TBS: Apple, Microsoft, Google, Amazon và Facebook đã tăng thêm 950 tỷ US-Dollar. Có nghĩa là chỉ trong mười tháng 5 tập đoàn này đã giàu lên hơn gần 1000 tỷ, vượt qua GDP cả năm 2017 của ba nước Na-Uy, Phần Lan và Đan Mạch cộng lại.
Tôi nêu các ví dụ trên để chúng ta nhìn ra vấn đề: TBS đang dần ngự trị thế giới. Đã là tư bản thì mục tiêu tối thượng là làm giàu. Kể cả ý tưởng phủ sóng internet toàn cầu của Google và Elon Musk cũng không phải vì tự do thông tin, hay giải phóng nhân loại mà vì lợi nhuận. Đã vì lợi nhuận thì họ chỉ hành động theo tính toán. Tùy theo tình hình của thị trường mà họ sẽ tính xem nên chiều ai, nên bỏ qua ai. Họ biết: Thông tin đang là mặt hàng đắt nhất, ai cũng phải xài.
……………………
Tham khảo:
Brian Chesky, wikipedia
Silicon Valley oder die Zukunft des digitalen Kapitalismus,
***
“Cách mạng 4.0”(3) Nền độc tài số – Digital Dictatorship.
Kẻ nào nắm được khẩu phần ăn của bạn, chưa chắc đã điều khiển được bạn. Nhưng khi đã nắm được cách sống, cách suy nghĩ, cách tiêu tiền của bạn, họ có thể điều khiển được. Đó chính là mối nguy hiểm của Chủ nghĩa Tư bản số TBS mà nhân loại phải đối mặt.
Trong khi phương Tây đắp “thành lũy mạng” để cản các cuộc tấn công của kẻ thù vào các căn cứ hạt nhân, các hệ thống năng lượng quốc gia, các kho dữ liệu tình báo… thì họ lại bị nốc-ao (Knocked out) qua các kẻ hở của các tập đoàn TBS. Giờ đây tình báo Mỹ, Phòng nhì Pháp và BND của Đức bỗng nhiên phải tập trung vào điều tra các fake news đã và đang tác động đến kết quả bầu cử và tình hình bài ngoại ở các nước này.
Sự tinh vi xuất sắc của các loại fake news này ở chỗ nó không tung tràn lan các thông tin chống lại đối tượng cần phải triệt hạ. Dựa vào các dữ liệu thu thập được, các trung tâm fake news thậm chí đưa ra các tin có lợi cho đối thủ, nhưng chỉ tập trung mê hoặc một nhóm cử tri thích hợp. Sau khi kết quả sit sao vụ trưng cầu dân ý Brexit với 51,9% vs. 48,1% được công bố, hàng trăm ngàn thanh niên Anh bỗng cảm thấy mình có lỗi. Chỉ trước đó 2 ngày, họ đã đọc được trên mạng kết quả thăm dò là phe họ sẽ thắng áp đảo. Dù đa số thanh niên Anh muốn ở lại EU, nhưng tin vui đó là một cái cớ để những kẻ ham vui tận dụng ngày thứ năm được nghỉ để ngủ bù cho đêm disco vừa qua. Sau ngày này, không ai tìm ra kế quả thăm dò đó ở đâu ra nữa. Đây có thể là giải thích cho việc quá ít thanh niên tham gia bỏ phiếu hôm đó. (1)
Những giả thiết về vai trò của Nga và vụ 50 triệu bộ hồ sơ người dùng Facebook bị Cambridge Analytica móc túi để dùng cho vụ bầu cử ở Mỹ cho thấy nhân loại đang có nguy cơ trở lại “Jurasic Park”. Người ta đã hân hoan vì tạo ra được những sinh vật cực kỳ thông minh, lớn nhanh như thổi, để rồi không còn kiểm soát được nó nữa. Những kho dữ liệu khổng lồ, được phân tích và phân loại cực kỳ chính xác, khi đã bị lợi dụng, sẽ có sức phá hoại khôn lường. Nhìn vẻ mặt lúng túng của Zuckerberg trong các cuộc điều trần ở quốc hội Mỹ và EU, tôi có cảm tưởng cậu đang mất dần sự kiểm soát đứa con cưng của cậu. Những gì đang xảy ra ở Việt Nam cũng vậy.
Nhưng may mắn là CNTB chỉ tồn tại trong không gian tự do và phát triển được nhờ tự do cạnh tranh. Chính nhờ cạnh tranh mà các tập đoàn TBS đã không thể trở thành khủng long. Người ta không quên sự biến mất của AOL, sự đi xuống của Hotmail và Yahoo. Không cẩn thận thì Facebook hay Google cũng cùng chung số phận. Cẩn thận với ai? Với các đối thủ, với thị trường, với hệ thống pháp luật. Nhưng đáng sợ nhất là xã hội dân sự, lực lượng bảo vệ đến cùng tự do thông tin và bí mật cá nhân. Tất cả các thợ săn này đã giữ được phần nào cân bằng sinh thái không gian mạng. Ở những khu rừng già thiếu các yếu tố trên, có lúc thỏ bị sói “nuốt bài” và “xé danh khoản” . Tư bản mà.
Nhưng toàn cầu hóa cũng góp phần cho TBS phát triển nhanh tại các chế độ Tư bản độc tài (Autocratic Capitalism). Ở đó TBS đã thực sự trở thành con quái vật. Trong nhiều bài trước, tôi đã kể về Chinanet một mình chống lại Internet.
Trung Quốc không phát minh ra Internet, eCommerce, hoặc eBanking, nhưng lại có 9 trong số 20 tập đoàn mạng lớn nhất thế giới. Các Weibo, Baidu, Alibaba, Wechat v.v. cung cấp cho gần 800 triệu người sử dụng tất cả các loại dịch vụ online nào mà trên đời này có. Hơn cả Amazon, Alibaba còn lo vận chuyển hàng xách tay cho khách du lich Trung Quốc từ các outlet ở châu Âu về đến tận nhà. 800 triệu người Hoa đang hân hoan tận hưởng các kiến thức mới, các tiện nghi trực tuyến qua các máy ZTE, Huawei… Chỉ có một thiểu số tinh tú biết rằng, họ đang bị giam và bị đồng hóa trong cái lồng sắt Chinanet (Khi đã biết thì có cách chống).
Những thanh niên Trung Quốc mà tôi gặp ở Đức thường là những người dễ thương và có học, rất linh hoạt trong sinh hoạt mạng. Nhưng khi nói chuyện về các đề tài dân chủ, nhân quyền, môi sinh, họ hẫng hụt bởi nhiều khái niệm.
TBS Trung quốc không chỉ tập trung vào ngu dân mà đã trở thành một bộ máy giám sát và theo dõi dân. Tiết lộ dữ liệu cá nhân của người sử dụng là một tội danh ở mọi xứ tự do, nhưng ở Trung Quốc không tiết lộ mới là tội. Những năm qua, công nghiệp tin học Trung Quốc đã có những bước tiến lớn trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, nhận dạng và Big Data…. “Nhà nước và Tư bản cùng làm”, họ bắt tay ngay vào việc quản lý xã hội bằng các thành tựu đó. Mua bánh bao ngoài chợ hay cho tiền người hát rong bằng barcode và smartphone không phải là huyền thoại, mà là một thực tế. Trong xã hội dân chủ thì đây là một thành tựu eBanking vĩ đại. Nhưng trong chế độ độc tài thì đây là một cơn ác mộng.
Mới đây, Băc Kinh thí điểm việc quản lý công dân ở một số thành phố nhỏ bằng cách cho điểm và phân loại công dân. Social Credit System – Hệ thống tín dụng xã hội, cái tên nghe vừa XHCN vừa tư bản. Thông qua các mạng trên, người ta sẽ thu thập mọi dữ liệu về sinh hoạt của công dân. Hay xem phim sex sẽ bị trừ điểm, xem phim cách mạng thêm điểm. Mua nhiều rượu bị trừ, mua rau sạch được cộng điểm. 1,4 tỷ công dân bị kiểm soát bằng 200 triệu camera ở mọi ngõ ngách (2). Công nghệ Big Data và AI cho phép scan mọi biển số ô-tô và nhận dạng từng khuôn mặt. Ai đi sai luật hay cãi cọ bị trừ điểm. Phê phán chính quyền thì mất hàng đống điểm. Ai trên 1300 điểm thì được xếp hạng công dân AAA, con cái sẽ dễ vào đại học hơn. Ai dưới 700 điểm là có vấn đề. Thấp hơn nữa thì tự nhiên không mua được vé tàu, vé máy bay.(3)
Phóng sự của ABCnews đã làm tôi bị sốc (4). Sốc không phải vì các biện pháp dồn con người vào rọ, mà vì những nạn nhân lại thấy hạnh phúc khi được chuivào rọ. Ai có thời gian, có thể dịch và phụ đề tiếng Việt phim này để mọi người cùng xem, cùng rùng mình về Tư bản số trong chế độ độc tài.
Lùa được dân vào các khuôn phép vô hình và nếu ép vài thế hệ sống theo những ba-rem đó, người ta sẽ làm được như người Nhật trồng dưa hấu vuông. Vài trăm triệu người Trung Quốc sẽ bị đồng hóa tròn xoe như nuôi trong lọ.
Phẩm chất sống còn của loài người chính là ở chỗ không ai giống ai. Cá tính nhã nhặn, sạch sẽ, đúng giờ cũng cần như tính nóng mặt là chửi, hứng lên là làm. Tính khôn lỏi, né tránh cũng cần như máu khùng, rỗi hơi xuống đường biểu tình giữ cây xanh để ăn đòn của du côn…. Sự cọ xát giữa những dị biệt này đã đưa nhân loại đến được như hôm nay.
Nếu tất cả mọi người bị đồng hóa thành một quần thể, chỉ suy nghĩ và hành động theo một sự chỉ đạo thì loài người sẽ quay lại trước cả thời kỳ man rợ. Thời kỳ của những con giun. Giun digital!
Köln, 18.10.2018.
…………………..
Tham khảo:
Junge Briten demonstrieren gegen den Brexit, Deutschlandfunk
The world’s first digital dictatorship is up and running in China, ABC News
